।। ସର୍ଵ ରହସ୍ୟମୟ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଶ୍ରୀ ମା ଲଷ୍ମୀ ମନ୍ଦିର ବା ମହାଲଷ୍ମୀ ମନ୍ଦିର ।।

“ଲକ୍ଷ୍ମୀ ପଦ୍ମାଳୟା ପଦ୍ମା କମଳା ଶ୍ରୀହରି ପ୍ରିୟା,

ଇନ୍ଦିରା ଲୋକମାତା ମା,

କ୍ଷୀରାବ୍ଧିତନୟା ରମା “(ଅମରକୋଷ )। ଜୟ ମା ଲଷ୍ମୀ

ଯା ସା ପଦ୍ମାସନସ୍ଥା ବିପୁଳକଟୀ

ତଟୀ ପଦ୍ମ ପତ୍ରାୟତାକ୍ଷା,

ଗମ୍ଭୀରାବର୍ତ୍ତନାଭି ସ୍ତନଭରଣଯୁତା

ଶୁକ୍ଲାବସ୍ତ୍ରୋତ୍ତରୀୟା ଦେବୀ ଦିବୈବଗଜେ6ନ୍ଦ୍ର

ମଣିମୟଖସିଚୈତଃ ସ୍ନାପିତା ହେମ କୁମ୍ଭେ,

ନିତ୍ୟା ସା ପଦ୍ମହସ୍ତା ବସତୁ ମମ

ଗୃହେ ସର୍ବସୌଭାଗ୍ୟକାମ ।” (ଶ୍ରୀସୁକ୍ତ -ରୁଷ୍ୟାଦିନ୍ୟାସ )

👉 ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସତ୍ୱଲିପି ଅନୁସାରେ ଭିତର ବେଢାର ପ୍ଲଟ ନମ୍ବର ୫୫ ରେ ମାଙ୍କ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଓ ଭବ୍ୟ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ ।

👉 ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ବାୟୁ କୋଣରେ ମହାଲଷ୍ମୀଙ୍କ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ।

👉 ମାଙ୍କ ଅପୂର୍ବ ବିଗ୍ରହକୁ ଦେବୀଙ୍କ ବିଗ୍ରହ ମଣି ବିଗ୍ରହ ଉଚ୍ଚତା ପ୍ରଭାସହ ପ୍ରାୟ ଚାରି ଫୁଟ, ଦେବୀ ଲଷ୍ମୀ ଏକ କଳା ମୁଗୁନି ପ୍ରସ୍ତରରେ ନିର୍ମିତ୍ତ ସିଂହାସନ ଉପରେ ପଦ୍ମ ଆସନରେ ଉଭା ହୋଇଛନ୍ତି।

👉 ସେ ଚତୃଭୁଜା, ଉପରେ ଥିବା ଦୁଇ ହସ୍ତରେ ପଦ୍ମ ଓ ତଳେ ଥିବା ଦୁଇ ହସ୍ତରେ ଅଭୟ ଓ ବରଦ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଛନ୍ତି।

👉 ମା ଲଷ୍ମୀ ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ମସ୍ତକ ଦୁଇପାର୍ଶ୍ଵରେ ଦୁଇଟି ଗଜ ଶୁଣ୍ଢରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ କଳସ ଧାରଣ ପୂର୍ବକ ସର୍ବଦା ଜଳାଭିଷେକ କରୁଥିବାର ଅନୁମାନ ହୁଏ। ଶାସ୍ତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଏହି ସ୍ୱରୂପ ଙ୍କୁ “ଗଜ ଲଷ୍ମୀ “କୁହାଯାଏ।

👉 ସମଗ୍ର ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଜଗତର ଦେବତା ଯଦି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ତେବେ ସମଗ୍ର ଜଗତର ଅବା ବିଶ୍ୱ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଧନ ଓ ଐଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟର ମାହାଦେବୀ ମା ଲଷ୍ମୀ ହିଁ ଅଟନ୍ତି।

👉 ମା ଲଷ୍ମୀ ଠାକୁରାଣୀଙ୍କୁ ପୁରୀର ଜଣେ ମହାନ ଗବେଷକ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ରଙ୍କ ଭାଷାରେ ମା ଲଷ୍ମୀଙ୍କ ଏକ ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ସ୍ୱରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନା ହେଉଛି, ମା ଲଷ୍ମୀ ହେଉଛନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମଙ୍କର ସର୍ବ ପ୍ରତିତି, ଅର୍ଥାତ ଯଥାର୍ଥ ଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ନିଜେ କର୍ତ୍ତୀ ଓ ଦାନର ଉତ୍ସ । ଲଷ୍ମୀ ହେଉଛନ୍ତି ଅବ୍ୟକ୍ତ (ପ୍ରକୃତି ), ବ୍ୟକ୍ତ (ମହାଦାଦି )ଓ ସତ୍ୱ (ପୁରୁଷ )ର ପ୍ରେରଣା ଦାତ୍ରୀ। କ୍ଷମାଦାତ୍ରୀ, ପାପ ନାଶକାରିଣୀ, ଜଗତ ନିର୍ମାଣକାରିଣୀ, ଜଗତର ଜ୍ଞାତ୍ରି, ସର୍ବୋପରି ଶ୍ରୀ ନାରାୟଣ, ଶ୍ରୀ ବାସୁଦେବ, ତଥା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସର୍ବସମ୍ପଦ, ଯେପରି ବ୍ରହ୍ମମୟ ଶରୀରରେ ଅନ୍ତରାତ୍ମା ସର୍ବ ସମ୍ପଦ।

👉 ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ତଥା ମାଦଳା ପାଞ୍ଜି ଆଧାରରେ ଜଣାଯାଏ ପ୍ରଥମେ କେଶରୀ ବଂଶର ରାଜା ଯଯାତି କେଶରୀ ଓ ପରେ ଗଙ୍ଗ ବଂଶର ରାଜା ଅନଙ୍ଗଭୀମ ଦେବ ଏହାର ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ। ଐତିହାସିକ ରାଖାଲ ଦାସ ବାନାର୍ଜୀଙ୍କ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ଲିଖିତ ପୁସ୍ତକ “History of Orissa vol -1″ରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଲଷ୍ମୀଙ୍କ ମନ୍ଦିର ରାଜା ଅନଙ୍ଗଭୀମ ଦେବଙ୍କ ରାଜ୍ୱତ କାଳରେ ହିଁ ନିର୍ମିତ୍ତ ହୋଇଥିଲା। ଏହି କଥାକୁ ଗ୍ରହଣ ନକରି କେତେକ ଗବେଷକଙ୍କ ମତ ମହାରାଜ ଚୋଡ଼ଗଙ୍ଗ ଦେବ ଏହି ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ ବୋଲି ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ବନ୍ଧୁ ପାଢ଼ୀ ଏହି ଭବ୍ୟ ମନ୍ଦିର ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଉତ୍ତର ପଶ୍ଚିମ କୋଣ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟ ତ୍ରୟୋଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ବିରାଜମାନ କରିଥିବାର ପ୍ରମାଣ ଦିଅନ୍ତି ।

👉 ମା ଗଜଲଷ୍ମୀଙ୍କ ସ୍ୱରୂପଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନର ସହ ଆରାଧନା କରିବା ଏହି ମନ୍ତ୍ର ରେ

“କାନ୍ତ୍ୟା କାଞ୍ଚନ ସଂନିଭାଂ ହିମଗିରି

ପ୍ରଖ୍ୟେଶ୍ଚ ତୁର୍ଭିଗଜୈ, ହ୍ରସ୍ତୋ କ୍ଷିପ୍ତହିରଣ୍ମୟା

ମୃତଘଟେରାସିଚ୍ୟମାନାଂ ଶ୍ରିୟଂ ବିଭ୍ରାଣାଂ

ବରମନ୍ମଯୁଗ୍ମମଭୟଂ ହସ୍ତେ କିରିଟଉଜ୍ବଳାଂ,

କ୍ଷୋମାବଦ୍ଧନିତମ୍ବବିମ୍ବଲଳିତାଂ ବନ୍ଦେ ଅରବିନ୍ଦସ୍ଥିତାମ୍

“ଅର୍ଥାତ ହେ ମା ଲଷ୍ମୀ! ତୁମେ ନିଜ ଶରୀର କାନ୍ତି ରେ କାଞ୍ଚନ ପରି ଝଟକୁଥାଅ, ତୁମ ମସ୍ତକରେ ସ୍ଵର୍ଣ୍ଣମୟ କଳସ ଧରି ଗଜ ମାନେ ସର୍ବଦା ଜଳାଭିଷେକ କରୁଥାନ୍ତି। ତୁମେ ନିଜ ଚାରିହସ୍ତରେ ଦୁଇଟି ପଦ୍ମ ଓ ଅଭୟ ତଥା ବରଦ ମୁଦ୍ରା ପଦର୍ଶନ କରିଅଛ। ତୁମେ ନିତମ୍ବ ଦେଶରେ ପାଟ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରିଛ, ତୁମେ ସୁନ୍ଦର ଅଧରଓଷ୍ଟ ଧାରଣ ପୂର୍ବକ ଯେ ସ୍ୱୟଂ ଅରବିନ୍ଦ (ପଦ୍ମ ପୁଷ୍ପ )ଉପରେ ଉପବଶନ କରିଛନ୍ତି। ସେହି ଦେବୀଙ୍କୁ ମୁଁ ବନ୍ଦନା କରୁଛି। ଜୟ ମା ଲଷ୍ମୀ ଠାକୁରାଣୀ, ପାଳନକାରିଣୀ, ଅଭୟଦାୟିନୀ, କଷ୍ଟବିନାଶିନୀ ଜୟ।

👉 ମା ଲଷ୍ମୀଙ୍କ ମନ୍ଦିରଟି ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ

୧ . ଗର୍ଭଗୃହ ବା ବିମାନ

୨ . ଜଗମୋହନ

୩ . ନାଟ ମଣ୍ଡପ

୪ . ଅଚିନ୍ତା ମଣ୍ଡପ

👉 ମୂଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର ବା ବିମାନର ଉଚ୍ଚତା ପ୍ରାୟ ୬୦ ଫୁଟ ଓ ଐତିହାସିକଙ୍କ ମତରେ ମହାରାଜ ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ ପାତ୍ର ପିତାମ୍ବର ବିଦ୍ୟାଧର ମହାପାତ୍ର ଏହି ବିମାନ ସହ ଜଗମୋହନ ପ୍ରଥମେ ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ।

👉 ପରେ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ମଣ୍ଡପ ଯଥା ନାଟ ମଣ୍ଡପ ଓ ଅଚିନ୍ତା ମଣ୍ଡପ ନିର୍ମାଣ ସହ ପ୍ରଥମ ଦୁଇଟି ଅଂଶରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ପୁନଃ ସଂସ୍କାର ହୋଇଛି। ସେଥିପାଇଁ ଉଭୟ ଗର୍ଭଗୃହ ଓ ଜଗମୋହନର ନିମ୍ନ ଭାଗ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିବା ସମୟରେ ଉପରଭାଗ ସlଦା ପଥରରେ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ବିହୀନ ଭାବରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୁଏ।

👉 ଏହି ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ ପାଇଁ ତିନି ଦିଗରେ ଯଥା ପୂର୍ବ, ଦକ୍ଷିଣ ଓ ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ପ୍ରବେଶ ପଥ ରହିଛି।

👉 ମନ୍ଦିର ଗର୍ଭଗୃହକୁ ପ୍ରବେଶ ପୂର୍ବରୁ ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ କମନୀୟ ଲଷ୍ମୀ ନୃସିଂହଙ୍କ ମଣିମୟ ବିଗ୍ରହ, ଉତ୍ତର ପାର୍ଶ୍ଵରେ ବରାହ ମୂର୍ତ୍ତି ବିରାଜିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଜଗମୋହନ କାନ୍ଥରେ ଗଣେଶ, ହନୁମାନ, ନୃସିଂହ, ବରାହ, ଲଷ୍ମୀ ନୃସିଂହ ଓ ରାମାନୁଜଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଚିତ୍ର ପ୍ରତିମା ରହିଛି ।

👉 ଜଗମୋହନ ଦୁଇ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ମହିଷାରୂଢ ଯକ୍ଷ ଦେବତା ବିରାଜମାନ କରିଛନ୍ତି।

👉 ମନ୍ଦିରରୁ ବାହାରିବା ମାର୍ଗରେ ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଯଥା କ୍ରମେ ନୃସିଂହ ଓ ବରାହଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଇନ୍ଦ୍ର ଓ ଶଙ୍ଖ ଚକ୍ର ଧନୁଶଧାରୀ ଶ୍ରୀନାରାୟଣଙ୍କ ବିଗ୍ରହ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ।

👉 କଥିତ ଅଛି ମନ୍ଦିର ପରିକ୍ରମା ଜନିତ ବାଧାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ଓ ମନକୁ ଚିନ୍ତାମୁକ୍ତ କରି ପ୍ରଭୂ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ହେଲେ ଏହି ମନ୍ଦିରର ଅଚିନ୍ତା ମଣ୍ଡପରେ ଘଡିଏ ବସିବାକୁ ହୁଏ।

👉 ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସତ୍ୱ ଲିପି ଅନୁସାରେ ବିଭିନ୍ନ ସେବକମାନଙ୍କୁ ପାଳି ଅନୁଯାୟୀ ସେବା ପୂଜାର ଅଧିକାର ଦିଆଯାଇଛି, ଏହି ପାଳିଆ ସେବକମାନେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମସ୍ତ ସେବା କରୁଥିବା ବେଳେ, ପୂଜାପଣ୍ଡା କେବଳ ଭୋଗ ଲଗାଇଥାନ୍ତି।

👉 ମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ ତରଫରୁ ଖଇ, ଦହି, କୋରା, ବିଡ଼ିଆ

👉 କର୍ପୁର, ପଇଡ଼ ଓ ଅନାନ୍ୟ ଭୋଗ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଏ। ସେବକମାନେ ନିଜ ତରଫରୁ ବଳିତା, କର୍ପୁର, ଚୁଆ ଚନ୍ଦନ, ଫୁଲ ସିନ୍ଦୁର ଓ ଫୁଲରୀ ଆଣି ସେବା କରିଥାନ୍ତି।

👉 ପାଳିଆ ସେବକ ଭୋରରୁ “ମଣିମା “ଡାକ ଦେଇ ମା ଲଷ୍ମୀଙ୍କ ଭିତର ଦ୍ୱାର ଫିଟlନ୍ତି ଓ ପରେ କର୍ପୁର ଆଳତି, ବଳିତା ଆଳତି ଦ୍ୱାରା ମଙ୍ଗଳ ଆଳତି ଶେଷ କରନ୍ତି, ତାପରେ ମଇଲମ, ମlଜଣା, ଓ ବେଶ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ। ସେପଟେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବଲ୍ଳଭ ଭୋଗ ଶେଷ ହେବା ପରେ, ମା’ଙ୍କ ପାଖରେ ବଲ୍ଳଭ ଭୋଗ ବଢେ।

👉 ସେହିପରି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତେକ ଭୋଗ ସରିବା ପରେ, ମା ଲଷ୍ମୀ ଙ୍କ କ୍ରମ ଅନୁସାରେ ସକାଳ ଭୋଗ, ଦ୍ବିପ୍ରହର ଭୋଗ ଓ ସନ୍ଧ୍ୟା ଧୂପ ହୋଇଥାଏ, ଅର୍ଥାତ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଗୋଟିଏ ଧୂପ ସରିଲେ, ମା’ଙ୍କର ସେହି ଧୂପଟି ହୁଏ। ଶେଷରେ ମା’ଙ୍କ ବଡ଼ ସିଂହାର ବେଶ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

👉 ଏହି ସମୟରେ ବିଡ଼ିଆ, ପଇଡ଼ ଲାଗି ପରେ ମା’ଙ୍କ ରତ୍ନ ପଲଙ୍କ ବେଢା ମଧ୍ୟକୁ ନିଆଯାଏ ଓ ଶୟନ ନୀତି ପାଳିତ ହୁଏ।

👉 ମା ଲଷ୍ମୀଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ଭୋଗ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ପାର୍ଶ୍ଵ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ନିଜସ୍ୱ ରୋଷ ଘର ନଥିବା ବେଳେ ମାଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ରୋଷ ଘର ଅଛି। ପ୍ରତିଦିନ ଦ୍ବିପ୍ରହର ଧୂପ ଶେଷ ପରେ ଲଷ୍ମୀ ମନ୍ଦିର ବାହାର ଦେଉଳି ରୋଷରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଭୋଗ ଅଣାଯାଇ ପୂଜାପଣ୍ଡାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଭୋଗ କରାଯାଏ ।

👉 ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନ କୋଠ ଭୋଗ ଗୋଦାମରୁ ଭୋଗ ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ଅଟା, ଘିଅ, ଗୁଡ଼, ଇତ୍ୟାଦି ଦେଉଳି ଯୋଗାଣିଆଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଯୋଗାଇ ଦିଅନ୍ତି।

👉 ବାହାର ଦେଉଳି ସୁଆରମାନେ ଏଥିରେ କାକରା, ମହନଭୋଗ, ଖଳିରୁଟି ଇତ୍ୟାଦି ସୁମିଷ୍ଟ ପିଷ୍ଟକ ତିଆରି କରନ୍ତି।

👉 ଏହା ମା ଲଷ୍ମୀଙ୍କଠାରେ ଭୋଗ ଲାଗିବା ସହ କାନ୍ଥରେ ଥିବା ଚିତ୍ର ପ୍ରତିମାମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଭୋଗ ଲାଗିଥାଏ। ପରେ ଏହି ଭୋଗକୁ ଉକ୍ତ ଦିନର ପାଳିଆ ସେବକ, ପୂଜାପଣ୍ଡା, ବାହାର ଦେଉଳି ସୁଆର, ପ୍ରତିହାରୀ ପ୍ରମୁଖ ସେବକମାନେ ଖେଇ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି।

👉 ବିଶେଷ ପାର୍ବଣ ନୀତି ଅନୁସାରେ ପ୍ରଥମା ଅଷ୍ଟମୀ, ଓଢଣଷଷ୍ଠୀ, ବସନ୍ତପଞ୍ଚମୀ, ଅକ୍ଷୟତୃତୀୟା, ରୁକ୍ମିଣୀ ବିବାହ, କୁମାର ପୁର୍ଣିମା ଦିବସରେ ମା’ଙ୍କୁ ନୂଆ ଶାଢୀ, ପାଟ ପତନୀ, ପାଟ ଶାଢୀ ପ୍ରଭୃତି ଲାଗି ହେବା ସହ ଅମାଲୁ ଭୋଗ କରାଯାଏ। ଏହା ଛଡା ଋଷି ପଞ୍ଚମୀ, ବାହୁଡା଼ ଯାତ୍ରା, ଗୁରୁବାର ନୀତି ଇତ୍ୟାଦିରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନୀତି ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ।

👉 ଏହା ଛଡା ଋଷି ପଞ୍ଚମୀ, ବାହୁଡା଼ ଯାତ୍ରା, ଗୁରୁବାର ନୀତି ଇତ୍ୟାଦିରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନୀତି ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ।

👉 ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରଚଳିତ ଏକାନ୍ତ ନୀତି ଅନୁସାରେ ମଦନମୋହନ ଲଷ୍ମୀ ମନ୍ଦିରକୁ ବିଜେ କରନ୍ତି। ଏହାଛଡା ମା ଲଷ୍ମୀଙ୍କ ଚଳନ୍ତି ବିଗ୍ରହ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଶେଷ ଲୀଳା କରିଥାନ୍ତି ଯଥା ହେରା ପଞ୍ଚମୀ, ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ ଇତ୍ୟାଦି। ସେ ଯାହା ହେଉ ଭକ୍ତ ମାନେ ମାଙ୍କ ଦର୍ଶନ କରି ଅଚିନ୍ତା ମଣ୍ଡପ ଅବା ଜଗମୋହନରେ ଟିକିଏ ବସି ଯିବା ପରେ ସେଠାରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥିବା ସୁଲୁ ସୁଲିଆ ପବନରେ ନିଜର ଦେହ ମନକୁ ଭିଜେଇ ପୁଣି ସତେଜ ଭାବରେ ବେଢା ବୁଲା କରନ୍ତି ।