इह खलु विश्वे सर्वासु भाषासु संस्कृतभाषा अन्यतमा। प्राचीनभारतीयानां संस्कृति:, सामाजिकी व्यवस्था सर्वत्रापि अस्यां भाषायामेव निहितमासी। तदुक्तम् -

‘यद् भूतं यच्च भाव्यं हि लोकेऽस्मिन् यद् गृहीतम्।
यद् भृत्यैः भारतस्यास्ते तस्सर्वं संस्कृते स्थितम्।’ इति।

संस्कृतभाषाविषये महाकविः दण्डी अवदत् - ‘संस्कृतं नाम देवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः’ इति। सम्-पूर्वान्त कृ-धातोः त-प्रत्ययेन ‘संपरिष्यं करोति भूषणे’ इति सूत्रेण भूषणार्थे सुडागमे निप्पन्न: संस्कृतशब्द: स्वस्य परिष्कृतत्वं बोधयति। सर्वासां भाषाणां कापि उपयोगिता वर्तते। तस्मिन् कोऽस्ति संस्कृतभाषायाः उपयोग: ? इति प्रश्नस्य उत्तरम् अधस्तात् प्रदीयते -

▪️आत्मनः उन्नतिः - भारतवर्षस्य मानवा: त्यागशीलाः। ते कदापि भोगेन आत्मानं कृशान्तिनं न मन्यन्ते। यतः भोगेन जीवनं कदापि चरमलक्ष्यं प्राप्तुं न पारयेत्। आत्मन: उन्नत्यै वेदान्तादिषु अध्ययनं कर्तव्यम्। स च वेदान्तादिग्रन्थाः संस्कृतभाषायां निबद्धाः। अतः आत्मन: उन्नत्यै संस्कृतभाषा अध्येता।

▪️भारतीयसंस्कृतेः रक्षणम् – भारतीयसंस्कृतेः रक्षणार्थं संस्कृतभाषायाः उपयोगः अनस्वीकार्यः। अस्माकं संस्कृति: संस्कृतात् श्रिता। संस्कृतं विना संस्कृतेः कल्पना असम्भवा। अस्याम् भाषायां चत्वारः वेदाः, काव्यनाट्यग्रन्थाः, उपनिषदः सन्ति। भारतीयसंस्कृतेः वाहनभूता इयमेव भाषा आसीत्। अतः भारतीयसंस्कृतेः सम्यक् ज्ञानार्थं रक्षणार्थं च संस्कृतस्य उपयोगः वर्तते।

▪️प्रादेशिकभाषाज्ञानम् – संस्कृतभाषा सर्वासां भाषाणां जननीस्वरूपा। प्रादेशिकभाषासु प्रचलिताः बहवः सप्ततिः वा शब्दाः संस्कृतमूलाः। तस्या: सम्यक् अध्ययनं विना न कश्चित् भारतीयभाषां सुष्ठु ज्ञातुं पारयति। कापि भारतीयभाषा संस्कृतं विना स्थातुम् एव असमर्था। अतः प्रादेशिकभाषाणां सम्यक् ज्ञानार्थं संस्कृतोपयोगः वर्तते।

▪️सदाचारप्रतिष्ठा - संस्काराणामात्मा हि संस्कृतम्। संस्काराः संस्कृतेर्मूलम्। संस्कृतिः हि जीवनदर्शिः। संस्कृतं विना संस्कृतेः स्थितिः संशयापन्ना। संस्कृतं हि मानवतायाः मूलम्, सदाचारस्य खानिः, नैतिकतायाः प्रसूतिश्च। अतः सदाचारप्रतिष्ठार्थं संस्कृतस्य अध्ययनम् आवश्यकम्। तत् ‘आचारः परमो धर्मः’, ‘शीलं परं भूषणम्’, ‘सकलगुणभूषा च विनयः’ चेति विविधाः सूत्र्यः वर्तन्ते।

▪️देशस्य ऐक्यरक्षणम् - देशस्य ऐक्यरक्षणार्थं संस्कृतभाषायाः उपयोगः अस्ति। ‘माता भूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः’, ‘राष्ट्रे जाग्रयामो वयम्’, ‘जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी’ चेत्यादयः राष्ट्रभावाः संस्कृतभाषानिबद्धेषु ग्रन्थेषु वर्णिताः। साङ्गरागानुजायाः धर्मरक्षकाः स्वमतप्रचारम् अस्यामेव भाषायाम् कृतवन्तः।

▪️विश्वकल्याणम् - संस्कृतभाषायामेव विश्वकल्याणप्रतिपादकानि वचनानि प्रायन्ते। ‘सर्वे भवन्तु सुखिनः’ चेत्यादिवाक्यानि अत्र लभ्यन्ते।

यद्यपि साम्प्रतिके काले आङ्ग्लभाषा आन्तर्जातिकभाषारूपेण ख्यातिं प्राप्ता सर्वत्र, तथापि संस्कृतभाषायाः बहवः उपयोगाः वर्तन्ते। अधुनापि विद्यालयेषु, महाविद्यालयेषु, विश्वविद्यालयेषु च संस्कृतस्य चर्चा भवति। विविधाः पत्रिकाः ग्रन्थाः च प्रकाश्यन्ते साधुभिः।

किं बहुना? संस्कृतभाषा स्वमहात्म्येन महीयते।

संस्कृतभाषायाः उपयोगः

भविष्यनिर्माणे संस्कृतभाषायाः भूमिका