"ଆ କା ମା ବୈ, ପାନ ଗୁଆ ଥୋଇ, ପାନ ଗୁଆ ତୋର, ମାସକ ଧରମ ମୋର..."
ଏହି ମଧୁର ଧ୍ୱନିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆର ପୁରପଲ୍ଲୀ ପ୍ରକମ୍ପିତ ହୁଏ କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାର ପବିତ୍ର ପ୍ରଭାତରେ। କାର୍ତ୍ତିକ ମାସ, ହିନ୍ଦୁ ପଞ୍ଜିକାର ସବୁଠାରୁ ପବିତ୍ର ମାସ ଭାବରେ ବିବେଚିତ, ଏବଂ ଏହାର ଅନ୍ତିମ ଦିବସ ହେଉଛି 'କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା'। ଏହା କେବଳ ଏକ ଧାର୍ମିକ ପର୍ବ ନୁହେଁ, ବରଂ ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଗୌରବମୟ ଇତିହାସ, ସମୃଦ୍ଧ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ଗଭୀର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ବିଶ୍ଵାସର ଏକ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରତୀକ। ଏହି ଦିନଟି ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ, ମୋକ୍ଷ - ଚତୁର୍ବର୍ଗ ଫଳ ପ୍ରଦାନକାରୀ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ। ଏହି ବ୍ଲଗରେ ଆମେ କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାର ଇତିହାସ, ପୌରାଣିକ ମହତ୍ତ୍ଵ ଏବଂ ଓଡ଼ିଆ ଜନଜୀବନରେ ଏହାର ଅତୁଳନୀୟ ସ୍ଥାନ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିବା।
ଇତିହାସ ଓ ପୌରାଣିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି
କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାର ମହତ୍ତ୍ଵ କେବଳ ଗୋଟିଏ କାରଣରେ ସୀମିତ ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହା ଅନେକ ପୌରାଣିକ ଘଟଣାର ସାକ୍ଷୀ।
୧. ତ୍ରିପୁରାସୁର ବଧ ଓ ଦେବ-ଦୀପାବଳି:
ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ, ତାରକାସୁରର ତିନି ପୁତ୍ର - ତାରକାକ୍ଷ, କମଳାକ୍ଷ ଓ ବିଦ୍ୟୁନ୍ମାଳୀ - କଠୋର ତପସ୍ୟା କରି ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କଠାରୁ ଅମରତ୍ଵର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ବରଦାନ ପାଇଥିଲେ। ସେମାନେ ତିନୋଟି ପୃଥକ ପୁର (ନଗର) ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ, ଯାହାକୁ 'ତ୍ରିପୁରା' କୁହାଯାଉଥିଲା। ଏହି ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାରରେ ତିନି ଲୋକ ତ୍ରାହି ତ୍ରାହି ଡାକିଲେ। ଦେବତାମାନଙ୍କ ଅନୁରୋଧ କ୍ରମେ, ସ୍ଵୟଂ ଭଗବାନ ଶିବ ଏହି ଦିନ 'ପାଶୁପତ' ଅସ୍ତ୍ର ଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ହିଁ ଶରରେ ତିନି ପୁରକୁ ଧ୍ୱଂସ କରି 'ତ୍ରିପୁରାରୀ' ନାମରେ ଖ୍ୟାତ ହେଲେ। ଏହି ବିଜୟର ଉତ୍ସବ ସ୍ୱରୂପ ଦେବତାମାନେ କୈଳାସରେ ଦୀପ ଜାଳି ଆନନ୍ଦ ମନାଇଥିଲେ, ତେଣୁ ଏହି ଦିନକୁ 'ଦେବ-ଦୀପାବଳି' ବା ଦେବତାମାନଙ୍କ ଦୀପାବଳି ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ।
୨. ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ମତ୍ସ୍ୟ ଅବତାର:
ପ୍ରଳୟ କାଳରେ, ଯେତେବେଳେ ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟି ଜଳମଗ୍ନ ହେବାକୁ ଯାଉଥିଲା, ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ସତ୍ୟବ୍ରତ ମନୁଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ 'ମତ୍ସ୍ୟ' (ମାଛ) ଅବତାର ଧାରଣ କରିଥିଲେ। ଏହି ଘଟଣା କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ହିଁ ଘଟିଥିଲା ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ।
୩. ତୁଳସୀଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ:
ପବିତ୍ର ତୁଳସୀ ବୃକ୍ଷ, ଯିଏ ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ସ୍ୱରୂପା ବୋଲି ପୂଜିତା, ତାଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ ମଧ୍ୟ ଏହି ଦିନ ହୋଇଥିଲା। କାର୍ତ୍ତିକ ମାସ ସାରା ତୁଳସୀ ପୂଜାର ବିଶେଷ ମହତ୍ତ୍ଵ ରହିଥାଏ, ଏବଂ ଏହି ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭ କରେ।
୪. ରାସ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା:
ବୈଷ୍ଣବ ପରମ୍ପରାରେ, ବିଶେଷ କରି ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ମତରେ, ଏହି ଦିନ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୋପୀମାନଙ୍କ ସହ ବୃନ୍ଦାବନରେ 'ମହାରାସ' ରଚନା କରିଥିଲେ। ତେଣୁ ଏହାକୁ 'ରାସ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା' ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ।
ଓଡ଼ିଆ ସଂସ୍କୃତିରେ 'କାର୍ତ୍ତିକ ବ୍ରତ'ର ମହତ୍ତ୍ଵ
ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ପାଇଁ କାର୍ତ୍ତିକ କେବଳ ଏକ ମାସ ନୁହେଁ, ଏହା ଏକ 'ଧର୍ମ ମାସ'। ଏହି ମାସରେ, ବିଶେଷକରି ବିଧବା ଏବଂ ବୟସ୍କା ମହିଳାମାନେ 'ହବିଷ' ପାଳନ କରନ୍ତି।
* ପଞ୍ଚୁକ (ପଞ୍ଚକ): କାର୍ତ୍ତିକ ମାସର ଶେଷ ପାଞ୍ଚ ଦିନ (ଏକାଦଶୀ ଠାରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା) କୁ 'ପଞ୍ଚୁକ' ବା 'ବକ ପଞ୍ଚୁକ' କୁହାଯାଏ। ଏହି ସମୟରେ ଆମିଷ ଭୋଜନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଷେଧ। କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁଯାୟୀ, ଏହି ପାଞ୍ଚ ଦିନ ବଗ ମଧ୍ୟ ମାଛ ଖାଏ ନାହିଁ, ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ କିପରି ଖାଇବ? ଏହା ଜୀବ ଦୟା ଏବଂ ସଂଯମର ପ୍ରତୀକ।
* ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ମହତ୍ତ୍ଵ: କାର୍ତ୍ତିକ ମାସରେ ପୁରୀ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ହବିଷ୍ୟାଳୀମାନଙ୍କର ସମାଗମ ହୁଏ। ସେମାନେ ମାସ ସାରା ମହାପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦର୍ଶନ କରି, 'ମହାପ୍ରସାଦ' ସେବନ କରି ନିଜ ବ୍ରତ ପାଳନ କରନ୍ତି। ଏହି ସମୟରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର 'ରାଧା-ଦାମୋଦର' ବେଶ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ।
* ବଡ଼ଓଷା ଓ ଧବଳେଶ୍ଵର ପୀଠ: କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାର ପୂର୍ବ ତିନି ଦିନ (ତ୍ରୟୋଦଶୀ, ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶୀ, ପୂର୍ଣ୍ଣିମା) କଟକ ନିକଟସ୍ଥ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶୈବପୀଠ ବାବା ଧବଳେଶ୍ଵରଙ୍କ ପୀଠରେ 'ବଡ଼ଓଷା' ପାଳନ କରାଯାଏ। ଏହି ସମୟରେ ବାବା ଧବଳେଶ୍ଵରଙ୍କୁ ବିଶେଷ 'ଗଜ ଭୋଗ' ଲାଗି କରାଯାଏ, ଯାହାକୁ ପାଇବା ପାଇଁ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଙ୍କ ସମାଗମ ହୁଏ। ଏହି ପୀଠକୁ ଯିବା ପାଇଁ ଝୁଲା ପୋଲ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଆକର୍ଷଣ।
କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା: ଓଡ଼ିଆ ଅସ୍ମିତାର ପ୍ରତୀକ 'ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ'
କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଏବଂ ଅନନ୍ୟ ପରିଚୟ ହେଉଛି 'ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ'। ଏହା କେବଳ ଏକ ଧାର୍ମିକ ପରମ୍ପରା ନୁହେଁ, ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ଗୌରବମୟ ନୌବାଣିଜ୍ୟ ଇତିହାସର ସ୍ମୃତିଚାରଣ।
ଐତିହାସିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି (ସାଧବ ପୁଅ):
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଓଡ଼ିଶା 'କଳିଙ୍ଗ' ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲା। ଏଠାକାର ବୀର 'ସାଧବ' (ବଣିକ) ମାନେ ନିଜର ବିଶାଳ ଜାହାଜ ବା 'ବୋଇତ'ରେ ସମୁଦ୍ର ପାର ହୋଇ ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଏସିଆର ଦେଶମାନଙ୍କୁ ଯାତ୍ରା କରୁଥିଲେ। ସେମାନେ ଯାଭା, ସୁମାତ୍ରା, ବାଲି, ବର୍ଣ୍ଣିଓ (ଆଧୁନିକ ଇଣ୍ଡୋନେସିଆ, ମାଲେସିଆ) ଆଦି ସ୍ଥାନକୁ ବାଣିଜ୍ୟ କରିବାକୁ ଯାଉଥିଲେ। ସେମାନେ ଓଡ଼ିଶାରୁ ମସଲା, ବସ୍ତ୍ର, ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ନେଇ ସେଠାରୁ ସୁନା, ରୂପା ଓ ମୂଲ୍ୟବାନ ପଥର ଆଣୁଥିଲେ।
ଏହି ସାଧବମାନେ ନିଜ ଯାତ୍ରା ପାଇଁ କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାର ଏହି ପବିତ୍ର ଦିନଟିକୁ ବାଛୁଥିଲେ, କାରଣ ଏହି ସମୟରେ ପାଗ ଅନୁକୂଳ ଥିଲା ଏବଂ ସମୁଦ୍ର ଶାନ୍ତ ରହୁଥିଲା।
ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ ପରମ୍ପରା:
ସେହି ସାଧବମାନଙ୍କ ପତ୍ନୀମାନେ, ଯାହାଙ୍କୁ 'ସାଧବାଣୀ' କୁହାଯାଉଥିଲା, ସେମାନେ ନିଜ ସ୍ଵାମୀମାନଙ୍କର ଶୁଭଯାତ୍ରା କାମନା କରି ସକାଳୁ ନଦୀ ବା ସମୁଦ୍ର କୂଳରେ ସେମାନଙ୍କ ବୋଇତକୁ ବନ୍ଦାପନା କରୁଥିଲେ।
ଆଜି, ସେହି ପରମ୍ପରାକୁ ମନେ ପକାଇ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆ ପରିବାର, ବିଶେଷକରି ମହିଳା ଓ ଶିଶୁମାନେ, ଭୋର ସକାଳୁ ଉଠି ନିକଟସ୍ଥ ନଦୀ, ପୋଖରୀ ବା ଜଳାଶୟକୁ ଯାଆନ୍ତି। ସେଠାରେ ସେମାନେ କଦଳୀ ପାଟୁକା (ବାହୁଙ୍ଗା) କିମ୍ବା ସୋଲରେ ତିଆରି ଛୋଟ ଛୋଟ ଡଙ୍ଗା (ବୋଇତ) ଭସାନ୍ତି। ଏହି ଡଙ୍ଗାରେ ସେମାନେ ପାନ, ଗୁଆ, ଫୁଲ, ଦୀପ, ଧୂପ ଓ ନୈବେଦ୍ୟ ରଖିଥାନ୍ତି।
ଏହି ଡଙ୍ଗା ଭସାଇବା ସମୟରେ ସେମାନେ ଗାନ କରନ୍ତି:
> "ଆ କା ମା ବୈ,
> ପାନ ଗୁଆ ଥୋଇ,
> ପାନ ଗୁଆ ତୋର,
> ମାସକ ଧରମ ମୋର।"
>
ଏହି 'ଆ କା ମା ବୈ'ର ଅର୍ଥକୁ ନେଇ ବିଭିନ୍ନ ମତ ରହିଛି। କେତେକଙ୍କ ମତରେ ଏହା ଆଷାଢ, କାର୍ତ୍ତିକ, ମାର୍ଗଶିର ଓ ବୈଶାଖ - ଏହି ଚାରି ପବିତ୍ର ମାସର ପ୍ରତୀକ। ଅନ୍ୟ କେତେକଙ୍କ ମତରେ ଏହା ସେହି ସାଧବମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପୂଜିତ ଦେବୀମାନଙ୍କର ନାମ। ଏହି ଡଙ୍ଗା ଭସାଇବା କେବଳ ଏକ ଖେଳ ନୁହେଁ, ଏହା ନିଜ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କ ସାହସ, ବୀରତ୍ଵ ଏବଂ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଦକ୍ଷତାକୁ ସମ୍ମାନ ଜଣାଇବାର ଏକ ମାଧ୍ୟମ।
ବାଲିଯାତ୍ରା: ବାଣିଜ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ମହାମେଳା
କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାର ସାଂସ୍କୃତିକ ଦିଗଟି ହେଉଛି 'ବାଲିଯାତ୍ରା'। ଏହି ଦିନଠାରୁ ହିଁ କଟକର ମହାନଦୀ ପଠାରେ ଏସିଆର ବୃହତ୍ତମ ମୁକ୍ତାକାଶ ମେଳା 'ବାଲିଯାତ୍ରା' ଆରମ୍ଭ ହୁଏ।
* ନାମକରଣ: 'ବାଲିଯାତ୍ରା'ର ଶାବ୍ଦିକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି 'ବାଲି ଦ୍ଵୀପକୁ ଯାତ'। ସେହି ପ୍ରାଚୀନ ସାଧବମାନେ ଯେଉଁ 'ବାଲି' ଦ୍ଵୀପ (ଆଧୁନିକ ଇଣ୍ଡୋନେସିଆ) କୁ ଯାତ୍ରା କରୁଥିଲେ, ତାହାରି ସ୍ମୃତିରେ ଏହି ମେଳାର ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି।
* ଐତିହାସିକ ସ୍ଥାନ: କଟକର ଗଡ଼ଗଡ଼ିଆ ଘାଟରେ, ଯେଉଁଠାରେ ମହାନଦୀ ଓ କାଠଯୋଡ଼ି ନଦୀର ସଙ୍ଗମସ୍ଥଳ ନିକଟ, ସେହି ସ୍ଥାନରୁ ହିଁ ସାଧବ ପୁଅମାନେ ନିଜର ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ।
* ଆଧୁନିକ ସ୍ୱରୂପ: ଆଜିର ବାଲିଯାତ୍ରା ଏକ ବିଶାଳ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ମେଳାର ରୂପ ନେଇଛି। ଏହା ୭ ରୁ ୧୦ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲେ। ଏଠାରେ ଓଡ଼ିଶାର କଳା, ସ୍ଥାପତ୍ୟ, ହସ୍ତଶିଳ୍ପ (ଯେପରିକି ତାରକସି କାମ, ପିତଳ କାମ) ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଆଧୁନିକ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋନିକ୍ସ ସାମଗ୍ରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁକିଛି ମିଳେ। 'ଠୁଙ୍କା ପୁରୀ', 'ଦହିବରା ଅଲୁଦମ୍', 'ଚକୁଳି' ଭଳି ଓଡ଼ିଆ ଖାଦ୍ୟର ପସରା ଏହି ମେଳାର ମୁଖ୍ୟ ଆକର୍ଷଣ। ଏହା କେବଳ ଏକ ମେଳା ନୁହେଁ, ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ଅର୍ଥନୀତି ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ଗୌରବର ପ୍ରଦର୍ଶନୀ।
ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ
କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଓଡ଼ିଆ ସମାଜରେ ଅନେକ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରେ:
୧. ଧାର୍ମିକ ସହିଷ୍ଣୁତା ଓ ସମନ୍ଵୟ:
ଏହି ଦିନଟି ଶୈବ (ଶିବଙ୍କ ତ୍ରିପୁରାସୁର ବଧ), ବୈଷ୍ଣବ (ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ମତ୍ସ୍ୟ ଅବତାର, ରାଧା-ଦାମୋଦର ପୂଜା) ଏବଂ ଶାକ୍ତ (ତୁଳସୀ ପୂଜା) ପରମ୍ପରାର ଏକ ଅପୂର୍ବ ସମନ୍ଵୟ। ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ମୂଳଦୁଆ, ଯେଉଁଠି ସବୁ ଧର୍ମ ଏବଂ ମତବାଦ ଏକାଠି ହୋଇଯାଆନ୍ତି।
୨. ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ:
ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଆମେ କେବଳ ସାଧବମାନଙ୍କୁ ମନେ ପକାଉନାହୁଁ, ବରଂ ଆମର ସମସ୍ତ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳି ଦେଉ। 'ମାସକ ଧରମ ମୋର' କହି ଆମେ ପୂରା କାର୍ତ୍ତିକ ମାସର ପୁଣ୍ୟକୁ ସମର୍ପଣ କରୁ।
୩. ପରିବାର ଓ ସମାଜର ଏକତା:
ଏହି ଦିନ ପରିବାରର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟ ଏକାଠି ହୋଇ ଡଙ୍ଗା ଭସାଇବାକୁ ଯାଆନ୍ତି। ପଞ୍ଚୁକ ସରିବା ପରେ, ପରଦିନ 'ଛାଡ଼ ଖାଇ' ପାଳନ କରାଯାଏ, ଯେଉଁଠି ମାସକର ସଂଯମ ପରେ ସମସ୍ତେ ଏକାଠି ଆମିଷ ଭୋଜନ କରି ଆନନ୍ଦ ମନାନ୍ତି। ଏହା ପାରିବାରିକ ବନ୍ଧନକୁ ଦୃଢ଼ କରେ।
୪. ଦାନ ଓ ଧର୍ମ:
'କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା'କୁ ଦାନ-ଧର୍ମ ପାଇଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଦିନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ଦିନ କରାଯାଇଥିବା ସ୍ନାନ, ଦାନ, ଜପ, ତପର ଫଳ ଅକ୍ଷୟ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ।

ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ: କେବଳ ପରମ୍ପରା ନୁହେଁ, ଏକ ଜୀବନ୍ତ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ
ଆମେ ପୂର୍ବରୁ ଆଲୋଚନା କରିଛେ ଯେ ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ ହେଉଛି ଆମର ସାଧବ ପୁଅମାନଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବାର ଏକ ପରମ୍ପରା। କିନ୍ତୁ ଏହି ପରମ୍ପରା ସହିତ ଓଡ଼ିଆ ଘରର ଏକ ଅତି ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ଲୋକକଥା ଜଡ଼ିତ, ତାହା ହେଉଛି 'ତଅପୋଇ' କିମ୍ବଦନ୍ତୀ।
ତଅପୋଇ ଏବଂ ଖୁଦୁରୁକୁଣୀ ଓଷା:
ଏହି ଲୋକକଥାଟି 'ଖୁଦୁରୁକୁଣୀ ଓଷା' ବା 'ଭାଲୁକୁଣୀ ଓଷା'ର ମୂଳ ଆଧାର, ଯାହା ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣର ପାରିବାରିକ ଦିଗକୁ ଦର୍ଶାଏ।
କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁଯାୟୀ, ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ କଳିଙ୍ଗର ଜଣେ ଧନୀ ସାଧବଙ୍କର ସାତ ପୁଅ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ବୋଲି ଅଲିଅଳି ଝିଅ ଥିଲା, ଯାହାର ନାମ ଥିଲା 'ତଅପୋଇ'। ସାତ ଭାଇ ତାକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସ୍ନେହ କରୁଥିଲେ। ସମୟକ୍ରମେ ସାତ ଭାଇଯାକ ବାଣିଜ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ବୋଇତରେ ଦୂର ଦେଶକୁ (ଯାଭା, ସୁମାତ୍ରା) ଯାତ୍ରା କଲେ। ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ସେମାନେ ନିଜର ସାତ ବୋହୂଙ୍କୁ ତଅପୋଇର ଯତ୍ନ ନେବାକୁ କହିଗଲେ।
ଭାଇମାନେ ଯିବା ପରେ, ସାନ ବୋହୂଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ବାକି ଛଅ ଭାଉଜ ତଅପୋଇ ଉପରେ ଅକଥନୀୟ ଅତ୍ୟାଚାର ଆରମ୍ଭ କଲେ। ତାକୁ ଭଲ ଖାଇବାକୁ ଦେଲେ ନାହିଁ, ଭଲ ପିନ୍ଧିବାକୁ ଦେଲେ ନାହିଁ ଏବଂ ଘରର ସବୁ କାମ କରାଇଲେ। ଏପରିକି ତାକୁ ଜଙ୍ଗଲକୁ ଛେଳି ଚରାଇବାକୁ ପଠାଇ ଦିଆଗଲା।
ଏହି ସମୟରେ ତଅପୋଇ ଦୁଃଖରେ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ି ମା' ମଙ୍ଗଳାଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲା। ସେ ଜଙ୍ଗଲରୁ ଆଣିଥିବା ଖୁଦ (ଭଙ୍ଗା ଚାଉଳ) ଏବଂ ବଣ ଫୁଲରେ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିଲା। ସେ କେବଳ ତା'ର ସାତ ଭାଇଙ୍କର କୁଶଳ ମନାସୁଥିଲା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଶୀଘ୍ର ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁଥିଲା।
ଶେଷରେ, ତା'ର ଭକ୍ତିରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ମା' ମଙ୍ଗଳା ତା'ର ଭାଇମାନଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷିତ ଭାବେ ଫେରାଇ ଆଣିଲେ। ଭାଇମାନେ ଫେରିବା ପରେ ତଅପୋଇର ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ଦେଖିଲେ ଏବଂ ଦୁଷ୍ଟ ଭାଉଜମାନଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡ ଦେଲେ।
ଏହି କାହାଣୀର ମହତ୍ତ୍ଵ:
ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ କେବଳ ସାଧବମାନଙ୍କର ବୀରତ୍ଵର ଗାଥା ନୁହେଁ, ଏହା ପଛରେ ରହିଯାଇଥିବା 'ସାଧବାଣୀ' ମାନଙ୍କର ବିରହ, ଆଶା ଏବଂ ପ୍ରାର୍ଥନାର ମଧ୍ୟ ପ୍ରତୀକ। କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାରେ ଡଙ୍ଗା ଭସାଇବା ସମୟରେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆ ମହିଳା ସେହି ସାଧବାଣୀ ଏବଂ ତଅପୋଇର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ଵ କରନ୍ତି, ଯିଏ ନିଜ ପରିବାରର ମଙ୍ଗଳ କାମନା କରି ନଦୀ କୂଳରେ ଦୀପ ଜାଳି ଅପେକ୍ଷା କରୁଥିଲା।
"ଆ କା ମା ବୈ"ର ଗଭୀର ଅର୍ଥ:
ଆମେ ଏହାର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ (ଆଷାଢ, କାର୍ତ୍ତିକ, ମାର୍ଗଶିର, ବୈଶାଖ) ଜାଣିଛେ। କିନ୍ତୁ ଏହାର ଅନ୍ୟ କେତେକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମଧ୍ୟ ରହିଛି:
* ବିଭିନ୍ନ ମାସର ପୁଣ୍ୟ: ଏହି ଚାରି ମାସକୁ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ର ବୋଲି ଧରାଯାଏ। "ପାନ ଗୁଆ ତୋର, ମାସକ ଧରମ ମୋର"ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି, ହେ ପବିତ୍ର ଜଳ (ସମୁଦ୍ର ଦେବତା), ମୁଁ ତୁମକୁ ଏହି ପାନ, ଗୁଆ ରୂପକ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଅର୍ପଣ କରୁଛି, ଏବଂ ବଦଳରେ ମୋର ଏହି ପୂରା କାର୍ତ୍ତିକ ମାସର ପୁଣ୍ୟ (ଧରମ) ତୁମକୁ ସମର୍ପଣ କରୁଛି। ଦୟାକରି ମୋର ପରିବାର ଓ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କୁ କଲ୍ୟାଣ କର।
* ସାଧବଙ୍କ ସ୍ମୃତି: କେତେକ ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ଏକ ସାଙ୍କେତିକ ଧ୍ୱନି ଯାହା ସେହି ସମୟର ନାବିକମାନେ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିଲେ, ଯାହାର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ହୁଏତ ସମୟ ସହ ଲୋପ ପାଇଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ପରମ୍ପରା ରହିଯାଇଛି।
ବାଲିଯାତ୍ରା: ଏକ ଇତିହାସ, ଯାହା କେବଳ ମେଳା ନୁହେଁ
କଟକର ବାଲିଯାତ୍ରା କେବଳ ଏକ ବିଶାଳ ମେଳା ନୁହେଁ, ଏହା ହେଉଛି କଳିଙ୍ଗର ନୌବାଣିଜ୍ୟ ଇତିହାସର ଏକ ଜୀବନ୍ତ ସଂଗ୍ରହାଳୟ।
କଟକ ହିଁ କାହିଁକି?
ଆଜିର କଟକ ସହର ହଜାର ବର୍ଷ ଧରି ଓଡ଼ିଶାର ରାଜଧାନୀ ଥିଲା (କଟକ-ବାରାଣସୀ)। ଏହା ମହାନଦୀ ଏବଂ କାଠଯୋଡ଼ି, ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରମୁଖ ନଦୀର ସଙ୍ଗମ ସ୍ଥଳରେ ଅବସ୍ଥିତ। 'ଗଡ଼ଗଡ଼ିଆ ଘାଟ', ଯେଉଁଠାରେ ବାଲିଯାତ୍ରା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ, ତାହା ହିଁ ଥିଲା ପ୍ରାଚୀନ କଳିଙ୍ଗର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ନଦୀ ବନ୍ଦର (River Port)।
ସାଧବମାନେ ନିଜର ଛୋଟ ଡଙ୍ଗା ଏବଂ ଜାହାଜରେ ମହାନଦୀ ଦେଇ ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ। ସେମାନେ ମହାନଦୀ ଦେଇ ବଙ୍ଗୋପସାଗରରେ ପହଞ୍ଚୁଥିଲେ (ସମ୍ଭବତଃ ଆଧୁନିକ ପାରାଦୀପ, ହୁକିଟୋଲା ବା ପିପିଲି ବନ୍ଦର ଦେଇ) ଏବଂ ସେଠାରୁ ସେମାନେ ନିଜର ବିଶାଳ 'ବୋଇତ'ରେ ସମୁଦ୍ର ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ। କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାରେ ହିଁ ସେମାନେ ନିଜର ଏହି ଶୁଭଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ, ତେଣୁ ସେହି ଦିନଟିକୁ ସ୍ମରଣ କରିବା ପାଇଁ ବାଲିଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ।
ସାଂସ୍କୃତିକ ଆଦାନପ୍ରଦାନ:
ଏହି ଯାତ୍ରା କେବଳ ବାଣିଜ୍ୟରେ ସୀମିତ ନଥିଲା। ଓଡ଼ିଆ ସାଧବମାନେ ନିଜ ସହ ଓଡ଼ିଶାର କଳା, ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଏବଂ ଧର୍ମ (ବିଶେଷ କରି ଶୈବ ଧର୍ମ ଏବଂ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ) କୁ ମଧ୍ୟ ନେଇଯାଇଥିଲେ। ଏହାର ପ୍ରମାଣ ଆଜି ମଧ୍ୟ ଇଣ୍ଡୋନେସିଆର 'ବାଲି' ଦ୍ଵୀପରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ।
* ବାଲିର ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ: ଇଣ୍ଡୋନେସିଆ ଏକ ମୁସଲିମ ବହୁଳ ଦେଶ ହେଲେ ମଧ୍ୟ 'ବାଲି' ଦ୍ଵୀପ ଏକ ହିନ୍ଦୁ ବହୁଳ ଅଞ୍ଚଳ। ସେଠାକାର ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଏବଂ ପୂଜା ପଦ୍ଧତିରେ ଓଡ଼ିଶାର ଶୈବ ପରମ୍ପରାର ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ଦେଖାଯାଏ।
* ଭାଷାଗତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ: ଆଜି ବି ଇଣ୍ଡୋନେସୀୟ ଏବଂ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଅନେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି। "ଭାତ", "ଚମ୍ପା", "କର୍ପୂର" ଭଳି ଅନେକ ଶବ୍ଦ ଉଭୟ ଭାଷାରେ ମିଳେ।
ବାଲିଯାତ୍ରାର ଆଧୁନିକ ସ୍ୱରୂପ:
ଆଜିର ବାଲିଯାତ୍ରା ଏକ ବିଶାଳ ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ମହାମେଳାରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି।
* ଗ୍ରାମୀଣ ହସ୍ତଶିଳ୍ପର ପ୍ରଦର୍ଶନୀ: 'ଓରମାସ' (ORMAS) ପରି ସଂସ୍ଥାମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଓଡ଼ିଶାର କୋଣ ଅନୁକୋଣରୁ କାରିଗରମାନେ ଆସି ନିଜର ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି। କଟକର ପ୍ରସିଦ୍ଧ 'ତାରକସି' (Silver Filigree) କାମ, ପିପିଲିର ଚାନ୍ଦୁଆ, ରଘୁରାଜପୁରର ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସମ୍ବଲପୁରୀ ବସ୍ତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ସବୁକିଛି ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ମିଳିଥାଏ।
* ଓଡ଼ିଆ ଖାଦ୍ୟର ପସରା: ବାଲିଯାତ୍ରାର ଅନ୍ୟତମ ମୁଖ୍ୟ ଆକର୍ଷଣ ହେଉଛି ଏହାର ଖାଦ୍ୟ। କଟକର ପ୍ରସିଦ୍ଧ 'ଦହିବରା ଆଳୁଦମ୍', 'ଠୁଙ୍କା ପୁରୀ', 'ମଟନ୍ ଚାପ୍' ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ପିଠାପଣା ଏହି ମେଳାର ଶୋଭା ବଢ଼ାଇଥାଏ।
* ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ: ପ୍ରତିଦିନ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ବିଶାଳ ମଞ୍ଚ ଉପରେ ଓଡ଼ିଶାର ପାରମ୍ପରିକ ନୃତ୍ୟ ଯେପରିକି ଓଡ଼ିଶୀ, ଗୋଟିପୁଅ, ଛଉ ନୃତ୍ୟ ସହିତ ଆଧୁନିକ ସଙ୍ଗୀତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ମଧ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରାଯାଏ।

କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା କେବଳ ଏକ ଛୁଟି ଦିନ ବା ପୂଜା ପର୍ବ ନୁହେଁ। ଏହା ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଧମନୀରେ ପ୍ରବାହିତ ଇତିହାସର ରକ୍ତ। ଏହା ଆମକୁ ମନେ ପକାଇଦିଏ ଯେ ଆମେ ସେହି ବୀର ଜାତିର ବଂଶଧର, ଯେଉଁମାନେ ଦିନେ ସମୁଦ୍ରର ଛାତି ଚିରି ନିଜର ବ୍ୟବସାୟିକ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରିଥିଲେ।
ଆଜିର ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ, ଯେତେବେଳେ ଆମେ 'ଗ୍ଲୋବାଲାଇଜେସନ୍' ବା 'ବିଶ୍ଵାୟନ' କଥା କହୁଛୁ, ଆମ ପୂର୍ବପୁରୁଷମାନେ ହଜାର ହଜାର ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଏହାକୁ କାର୍ଯ୍ୟରେ କରି ଦେଖାଇଥିଲେ। ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ ସେହି 'ଗ୍ଲୋବାଲ୍' ଚିନ୍ତାଧାରାର ଏକ ସ୍ମାରକୀ।
ଏହି ପର୍ବ ଆମକୁ ଶିକ୍ଷା ଦିଏ ଯେ, ଧର୍ମର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତା (କାର୍ତ୍ତିକ ବ୍ରତ), ଇତିହାସର ଗୌରବ (ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ) ଏବଂ ସଂସ୍କୃତିର ଆନନ୍ଦ (ବାଲିଯାତ୍ରା) କୁ ଏକାଠି ନେଇ ଚାଲିଲେ ହିଁ ଏକ ସମୃଦ୍ଧ ଜାତି ଗଠନ ହୋଇପାରେ। ତେଣୁ, ଆସନ୍ତୁ ଏହି ପବିତ୍ର ଦିବସରେ ଆମର ଐତିହ୍ୟକୁ ସମ୍ମାନ ଦେବା ଏବଂ ଏକ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ସଂକଳ୍ପ ନେବା।

କାର୍ତ୍ତିକ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା:

ଓଡ଼ିଆ ସଂସ୍କୃତି, ଇତିହାସ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତାର ମହାମିଳନ