ପୁରାତନ ଭାରତୀୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ଯେପରି ଉପନିଷଦ୍ ଓ ପୁରାଣମାନଙ୍କରୁ ଜଣାଯାଏ, ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମା ହେଉଛନ୍ତି ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶିଳ୍ପୀ ଓ ସୃଜନଶୀଳ ଶକ୍ତି। ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ତାଙ୍କର ଅଦ୍ଭୁତ କଳାଜ୍ଞାନ ଓ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ଦେବତା ଓ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ତାଙ୍କର ପୂଜା କରୁଥିଲେ। ବିଶ୍ୱକର୍ମା ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା।

ସୃଷ୍ଟିର ପ୍ରକ୍ରିୟା ପୁରାଣ ମତରେ,ବିଶ୍ୱକର୍ମା ହିଁ ବ୍ରହ୍ମା ରୂପେ କଳ୍ପିତ ହୋଇଥାନ୍ତି। ସୃଷ୍ଟିର ଆରମ୍ଭରେ ଅନନ୍ତଶୟନୀ ନାରାୟଣଙ୍କ ନାଭି କମଳରୁ ଜାତ ବ୍ରହ୍ମା ତ୍ରିକାଳଦର୍ଶୀ ଅଟନ୍ତି। ବ୍ରହ୍ମା ବିଶ୍ୱକର୍ମା ରୂପେ ୮୪ ଲକ୍ଷ ଯୋନି (ଜୀବଜଗତ) ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ। ସୃଷ୍ଟି ରକ୍ଷା ଓ ପାଳନ ପାଇଁ ବ୍ରହ୍ମା ଶ୍ରୀବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ସୃଷ୍ଟି କରି ଏହି ଦାୟିତ୍ୱ ଦେଇଥିଲେ। ଶ୍ରୀବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା ଶକ୍ତିଶାଳୀ ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର, ଯାହା ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ସଠିକ୍ ନିର୍ଦେଶ ଦେବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା। ବାବା ଭୋଳାନାଥ ଶିବଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱ ଧ୍ୱଂସର ଦାୟିତ୍ୱ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ଏକ ଡମରୁ, କମଣ୍ଡଳୁ, ତ୍ରିଶୂଳ ଏବଂ ଧ୍ୱଂସକାରୀ ତୃତୀୟ ନୟନ ପ୍ରଦାନ କରି ଶକ୍ତିଶାଳୀ କରିଥିଲେ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେବତାଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ଶକ୍ତି (ଦେବୀ) ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା, ଯେପରି ରାଗିଣୀ, ବୀଣାବାଦିନୀ ସରସ୍ୱତୀ, ମା ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଓ ମା ଗୌରୀ ବା ପାର୍ବତୀ।

ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ପାଞ୍ଚ ଅବତାର ଆମ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଓ ପୋଥିମାନଙ୍କରେ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ପାଞ୍ଚଟି ରୂପ ବା ଅବତାରର ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି:

୧. ବିରାଟ ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ସୃଷ୍ଟିର ସ୍ରଷ୍ଟା।

୨.ଧର୍ମବଂଶୀ ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ମହାନ ଶିଳ୍ପ ବିଜ୍ଞାନୀ ପର୍ବତଙ୍କ ପୁଅ।

୩.ଅଗ୍ନିବଂଶୀ ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ମହାନ ଶିଳ୍ପ ବିଜ୍ଞାନୀ ବସୁଙ୍କ ପୁଅ।

୪.ସୁଧନ୍ୱା ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ମହାନ ଶିଳ୍ପ ବିଜ୍ଞାନୀ ଋଷି ଅଥବୀଙ୍କ ପୁଅ।

୫.ଭୃଗୁବଂଶୀ ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ମହାନ ଶିଳ୍ପ ବିଜ୍ଞାନୀ ଶୁକ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପୁଅ।

ପଞ୍ଚମୁଖୀ ବିଶ୍ୱକର୍ମା କାନ୍ଦ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ,ବ୍ରହ୍ମା ରୂପେ ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ପାଞ୍ଚଟି ମୁଖ ଅଛି। ଏହି ମୁଖଗୁଡିକ ପୂର୍ବ, ପଶ୍ଚିମ, ଉତ୍ତର, ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗକୁ ରହିଛନ୍ତି ଏବଂ ଋଷିମାନଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ନାମ ହେଉଛି ମନୁ, ମୟ, ତ୍ୱଷ୍ଟା, ଶିଳ୍ପୀ ଓ ଦେବଜ୍ଞ। ଏମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ପାଞ୍ଚ ପୁତ୍ର ମଧ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

· ଋଷି ମନୁ ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ସେ ସନାଗ ଗୋତ୍ରୀୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ସେ ଲୌହ ଶିଳ୍ପୀ ଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଂଶଧରମାନେ କମାର ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା।

· ସନାତନ ଋଷି ମୟ: ସେମାନେ ସନାତନ ଗୋତ୍ରୀୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ସେମାନେ କାଷ୍ଠ ଶିଳ୍ପ (କଣ୍ଟା କାମ) ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଂଶଧରମାନେ କଣ୍ଟା କାରିଗର ଭାବରେ ପରିଚିତ।

· ଆହଭୁନ ଋଷି ତ୍ୱଷ୍ଟା: ତାଙ୍କର ଅନ୍ୟ ନାମ ତ୍ୱଷ୍ଟା। ସେମାନଙ୍କ ଗୋତ୍ର ଆହମ୍ଭନ। ସେମାନଙ୍କ ଗୋତ୍ର ତାମ୍ରକାର (କଂସା କାରିଗର) ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା।

· ପ୍ରୟାତ୍ର ଋଷି ଶିଳ୍ପ: ତାଙ୍କର ଅନ୍ୟ ନାମ ଶିଳ୍ପ, ଯାହାଙ୍କ ଗୋତ୍ର ପ୍ରୟାତ୍ର। ସେମାନଙ୍କ ଗୋତ୍ର ଶିଳ୍ପକଳାର ସ୍ରଷ୍ଟା। ସେମାନଙ୍କ ଗୋତ୍ର ମୂର୍ତ୍ତିକାର (ଶିଳ୍ପୀ) ଭାବରେ ପରିଚିତ।

· ଦେବଜ୍ଞ ଋଷି: ସେମାନଙ୍କ ଗୋତ୍ର ସୁରପନ। ସେମାନଙ୍କ ଗୋତ୍ର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣକାର (ସୁନାରୀ) ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା। ସେମାନେ ସୁନା ଧାତୁ ସହିତ କାମ କରନ୍ତି।

ପଞ୍ଚପୁତ୍ର ଭଗବାନ୍ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ପାଞ୍ଚ ପୁତ୍ର ମନୁ, ମୟ, ତ୍ୱଷ୍ଟା, ଶିଳ୍ପ ଓ ଦେବଜ୍ଞ ବିଶ୍ୱର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ। ସେମାନେ ଘର, ମନ୍ଦିର, ଅଟ୍ଟାଳିକା, ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଅଳଙ୍କାର ଆଦି ନାନା ବସ୍ତୁ ନିର୍ମାଣ କରି ମାନବଜାତିର ମଙ୍ଗଳ ସାଧନ କରିଥିଲେ। ସେମାନଙ୍କର ଉତ୍ପାଦଗୁଡିକ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଉପକାରୀ। ତେଣୁ ଏହି ପାଞ୍ଚ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ ବନ୍ଦନା ଯଜ୍ଞ ଅନୁଷ୍ଠାନ କରନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ବିନା କୌଣସି ଯଜ୍ଞ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ।

· ମନୁ ଋଷି ହେଉଛନ୍ତି ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପୁତ୍ର। ଋଷି ଅଙ୍ଗିରାଙ୍କ ଝିଅଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ସେ ମନୁଷ୍ୟ ଜଗତ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଂଶରେ ଅଗ୍ନିଗର୍ଭ, ସର୍ବତୋମୁଖ, ବ୍ରହ୍ମା ଆଦି ଋଷି ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ।

· ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ଅନ୍ୟ ପୁତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ମହର୍ଷି ମୟ। ଋଷି ପରାଶରଙ୍କ ଝିଅ ସୌଷ୍ୟଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ସେ ଇନ୍ଦ୍ରଜାଲ (ଯାଦୁବିଦ୍ୟା) ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଂଶରେ ବିଷ୍ଣୁବର୍ଦ୍ଧନ, ସୂର୍ଯ୍ୟତନ୍ତ୍ରୀ, ତଖ୍ଖଣ, ଓଜା, ମହୋଜ ଆଦି ଋଷି ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ।

· ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ତୃତୀୟ ପୁତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ମହର୍ଷି ତ୍ୱାଷ୍ଠା। ଋଷି କୌଶିକଙ୍କ ଝିଅ ଜୟନ୍ତୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଂଶରେ ତ୍ୱାଷ୍ଠା, ତନ୍ତୁ, ବର୍ଦ୍ଧନ, ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭ ଆଦି ଋଷି ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ଏମାନେ ଦେବତାମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପୂଜିତ ଋଷି ଥିଲେ।

· ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ଚତୁର୍ଥ ପୁତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ମହର୍ଷି ଶିଳ୍ପୀ। ଭୃଗୁଗ୍ରୁ ଋଷିଙ୍କ ଝିଅ କରୁଣାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଂଶରେ ଦିଗ୍କେ, ଧୃଣ, ହରିତବଶ୍ୱ, ମେଧାବାହନାଳ, ବାସ୍ତୋଷ୍ୟତି, ଶବମୃତ୍ୟୁ ଆଦି ଋଷି ଥିଲେ। ସେମାନେ କଳାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ।

· ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ପଞ୍ଚମ ପୁତ୍ର ଥିଲେ ମହର୍ଷି ଦେବଜ୍ଞ। ସେ ଜୈମିନି ଋଷିଙ୍କ ଝିଅ ଚନ୍ଦ୍ରକାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ବଂଶରେ ସହସ୍ତୁ, ହିରଣ୍ୟ, ସୂର୍ଯ୍ୟଗୋବିନ୍ଦ, ଲୋକବନ୍ଧୁ, ଅର୍କଶାଳୀ ଆଦି ଋଷି ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ।

ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ଏହି ପାଞ୍ଚ ପୁତ୍ର ଓ ପୁତ୍ରବଧୂମାନଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଶ୍ୱରେ ନାନା ପ୍ରକାର କଳା ବିସ୍ତାର ଲାଭ କରିଥିଲା। ଆଜି ମନୁଷ୍ୟ ଯାହା ବ୍ୟବହାର କରେ, ନିର୍ମାଣ କରେ ଏବଂ ନୂତନ ନୂତନ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଆବିଷ୍କାର କରୁଛି, ତାହା ସମସ୍ତ ଏହି ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରୁଛି।

ପର୍ବ

ଓଡିଶା ସହିତ ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଶିଳ୍ପ, କାରିଗରୀ, କାରଖାନା ଓ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଲୋକେ ଭଗବାନ୍ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କୁ ଆରାଧନା କରି ଥାନ୍ତି। ଏହି ପୂଜା ସାଧାରଣତଃ ହିନ୍ଦୁ ପଞ୍ଚାଙ୍ଗ ଅନୁସାରେ ଭାଦ୍ରବ ମାସର କୁଳାୋତ୍ସବ ଅମାବାସ୍ୟା ଦିନ (ସେପ୍ଟେମ୍ବର-ଅକ୍ଟୋବର) ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ଦିନଟି ବିଶ୍ୱକର୍ମା ଜୟନ୍ତୀ ଭାବରେ ମଧ୍ୟ ପାଳିତ ହୁଏ।

ପୂଜାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ: ଭଗବାନ୍ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କୁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶିଳ୍ପୀ ବା ଦେବଶିଳ୍ପୀ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ। ତାଙ୍କୁ ଯନ୍ତ୍ର, ଅସ୍ତ୍ର, ଶସ୍ତ୍ର, କଳା, ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ସୃଜନଶୀଳତାର ଦେବତା ଭାବରେ ପୂଜା କରାଯାଏ। ଏହି ପୂଜାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି:

· କାର୍ଯ୍ୟସ୍ଥଳୀରେ ଥିବା ଯନ୍ତ୍ରପାତି, ଉପକରଣ ଓ କାରିଗରୀ ସାମଗ୍ରୀକୁ ଆଶୀର୍ବାଦିତ କରିବା।

· କାର୍ଯ୍ୟରେ ନୂତନତ୍ୱ, କୌଶଳ ଓ ସୁରକ୍ଷା ଲାଭ କରିବା।

· କାରବାର ଓ ଉତ୍ପାଦନରେ ଉନ୍ନତି ଓ ସଫଳତା ଅର୍ଜନ କରିବା।

· କଳା, ଶିଳ୍ପ ଓ ବିଜ୍ଞାନର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିବା।

ପୂଜାର ପ୍ରସ୍ତୁତି : ବିଶ୍ୱକର୍ମାପୂଜା ମୁଖ୍ୟତଃ କାରଖାନା, କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ, କାର୍ଯ୍ୟଶାଳା, ଗାଁର ବିଦ୍ୟୁତଘର, କଂସାରଘର, ସୁନାରଘର, କଣ୍ଟାଘର ଇତ୍ୟାଦି ସ୍ଥାନରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ। ଘରେ ଥିବା ଯନ୍ତ୍ର (ଯେପରି ଗାଡି, ସୂତାରଟାଣି ଯନ୍ତ୍ର, କଂପ୍ୟୁଟର) ଆଦିକୁ ମଧ୍ୟ ପୂଜା କରାଯାଏ।

ପୂଜା ପଦ୍ଧତି:

· ଏହି ଦିନ ସକାଳୁ ପୂଜାର ସ୍ଥାନକୁ ସଫା କରି ଲିପାପୋଛା କରାଯାଏ।

· ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କର ପ୍ରତିମା ବା ଚିତ୍ର ସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ। ତାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ପାଞ୍ଚ ପୁତ୍ର (ମନୁ, ମୟ, ତ୍ୱଷ୍ଠା, ଶିଳ୍ପୀ, ଦେବଜ୍ଞ) ଓ ଯନ୍ତ୍ରପାତିଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ପୂଜା କରାଯାଏ।

· ପୂଜାରେ ଫୁଲ, ଧୂପ, ଦୀପ, ନୈବେଦ୍ୟ (ଭୋଗ) ଆଦି ଅର୍ପଣ କରାଯାଏ।

· ବିଶେଷ ପ୍ରାର୍ଥନା ଓ ମନ୍ତ୍ରୋଚ୍ଚାରଣ କରାଯାଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଓ କାରିଗରୀ ଉପକରଣଗୁଡିକ ଆଶୀର୍ବାଦିତ ହୁଅନ୍ତି।

· ପୂଜା ଶେଷରେ ପ୍ରସାଦ ବିତରଣ କରାଯାଏ ଏବଂ ସମସ୍ତେ ମିଶି ଭୋଜନ କରନ୍ତି।

ମହତ୍ତ୍ୱ: ବିଶ୍ୱକର୍ମାପୂଜା କେବଳ ଏକ ଧାର୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ନୁହେଁ, ଏହା ଶିଳ୍ପ, ବିଜ୍ଞାନ, କଳା ଓ ଉତ୍ପାଦନର ପ୍ରଗତିର ଏକ ପର୍ବ। ଏହି ଦିନ କାରିଗର, ଶ୍ରମିକ ଓ ଇଞ୍ଜିନିୟରମାନେ ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଉପକରଣଗୁଡିକୁ ସମ୍ମାନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରି ନୂତନ ଉତ୍ସାହରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି। ଏହା ମାନବ ସଭ୍ୟତାର ଉନ୍ନତିରେ ଶିଳ୍ପ ଓ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ଅବଦାନକୁ ସ୍ମରଣ କରାଏ।

ବିଶ୍ୱକର୍ମା ପୂଜା ହେଉଛି ଆମର କାର୍ଯ୍ୟ, ଆମର ଯନ୍ତ୍ର ଓ ଆମର କୌଶଳକୁ ସମ୍ମାନ ଦେବାର ଏକ ଅନୁପମ ପରମ୍ପରା।

!! ସୁଶାନ୍ତ କୁମାର ସାସମଲ

ହନୁମାନ ନଗର ଆସ୍କା ରୋଡ଼

ବ୍ରହ୍ମପୁର ଗଞ୍ଜାମ !!

ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ବିଶ୍ୱର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ଓ ଉନ୍ନତିର ପର୍ବ

ବିଶ୍ୱକର୍ମା: ବିଶ୍ୱର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ଓ ଉନ୍ନତିର ପର୍ବ