ମନ: ବନ୍ଧନ ଏବଂ ମୁକ୍ତିର କାରଣ

मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः

ବ୍ରହ୍ମବିନ୍ଦୁ ଉପନିଷଦ ରେ ଏହି ବାକ୍ଯ ଗୁଡିକ ଦ୍ବାରା ମଣିଷ କୁ ଏକ ପ୍ରଗାଢ ସତ୍ଯ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାତ କରା ଗଲା | ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେ ମନ ହି ମନୁଷ୍ଯ ର ବନ୍ଧନ ର କାରଣ ଏବଂ ସେହି ମନ ଦ୍ୱରା ହି ତାର ମୁକ୍ତି ସମ୍ଭବ | ଏହି ବିଚିତ୍ର ବାକ୍ୟାଂଶ ର ଗଭୀରତା ରେ ବୁଡ ଲଗାଇବା ଆମେ ଏହି ଚର୍ଚା ରେ |

ଗୋଟେ ପଥର ନା ସୁଖ ଭୋଗେ ନା ହି ଦୁଃଖ | ଏଭଳି କାହିଁକି ? ଏହାର ଉତ୍ତର ଅତି ସରଲ | ତାହା ନିର୍ଜୀବ | ତାହା କାହିଁକି ନିର୍ଜୀବ ? କାହିଁକି ନା ତାର ମନୁଷ୍ଯ ଭଳି ୫ଟି ଯ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ ଯଥା ଦୃଷ୍ଟି, ଶ୍ରବଣ, ଗନ୍ଧ, ସ୍ପର୍ସ ଓ ସ୍ୱାଦ ଏବଂ ୫ ଟି କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟ ଯଥା ହାତ, ପାଦ, ବାକ୍, ଉତ୍ସର୍ଜନ ଅଙ୍ଗ ଓ ଜନନାଙ୍ଗ ନାହିଁ | କିନ୍ତ ଗୋଟେ ମୃତ ଦେହର ତ ଭି ଏ ସବୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଅଛି | ତା’ହେଲେ ପ୍ରାଣ ହି ସୁଖ ଓ ଦୁଃଖ ର ଅନୁଭୂତି କରାଉଛି | ତାହା ମଧ୍ଯ ସତ୍ଯ ହେଇପାରିବ ନାହିଁ | ଗୋଟେ ମଣିଷ ଗଭୀର ନିଦ୍ରା ରେ ଶୋଇଛି କିମ୍ବା ଜଣେ ମଣିଷ କୋମା ରେ ଅଛି, ତାର ପ୍ରାଣ ବାୟୁ ଚାଲିଛି କିନ୍ତ ସିଏ କୌଣସି ସୁଖ କିମ୍ବା ଦୁଃଖ ଭୋଗୁ ନାହିଁ | ତ କଣ ତାହା ଯାହା ମଣିଷ କୁ ପଥର ଠୁ ଭିନ୍ନ ବନାଏ? ତାହା ହେଉଛି ମନ |

ମନ ଅଛି ତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଗୁଡିକଙ୍କ ଅର୍ଥ ଅଛି ଅନ୍ଯଥା ସବୁ ନିରର୍ଥକ | ପ୍ରାଣ ଦ୍ବାରା ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଗୁଡିକ କାର୍ଯ୍ଯ କରି ଚାଲିବେ କିନ୍ତ ଯଦି ମନ ସେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସଙ୍ଗେ ଯୋଡି ନାହିଁ ତେବେ ସେ ସବୁ ଆମକୁ କିଛି ଅନୁଭୂତି ଦେବ ନାହିଁ | ଉଦାହରଣ ଗୋଡ ରେ କିଛି ଆଘାତ ପହଞ୍ଚିଚି ଆଉ ପୀଡା ର ଅନୁଭୂତି ହେଉଛି | ସେଇ ସମୟରେ ଗୋଟେ ରୋମାଂଚକ ଚଳଚିତ୍ର ଟି ଟିଭି ରେ ଚାଲିଲା ତ ମନ ଯେମିତି ସେଠି ଆକର୍ଷଣ ହୋଇ ଗଲା ପୀଡ଼ା ର ଅନୁଭୂତି ମଧ୍ଯ ଚାଲି ଗଲା | ଦୈନିକ ଜୀବନ ର ଘଟଣା ଗୁଡିକ ହି କେବଳ ନିରିକ୍ଷଣ କରି ଦେଖ ତ ଏ ସମ୍ସାର ର ବିଚିତ୍ରତା ବିଷୟରେ କିଛି ଦୁର ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ଆଭାସ ଆସିବ |

ସ୍ୱାଧୀନ ରୁପରେ ଯଦି କୌଣସି ଅନୁଭୂତି ସତ୍ଯ ତେବେ ତାହା ସତ୍ଯ ହି ରହିବା ଉଚିତ, ମନ ଏଠି ଗଲା ସେଠି ଗଲା, ସେଥିରୁ ସେ ସତ୍ଯତା ରେ ଖଣ୍ଡନ ଆସିବା କଥା ନୁହେଁ | କିନ୍ତ ତାହା ସତ୍ଯ ନୁହେଁ | ପ୍ରତ୍ଯେକ ଅନୁଭୂତି କେବଳ ଓ କେବଳ ମନ ଉପରେ ନିର୍ଭର | ମନ ଯାହା ବିଶ୍ୱାସ କରି ନେବ ତାହା ହି ଅନୁଭୂତି କରି ଚାଲିବ | ଏହା ହି ମନ ର ବିଚିତ୍ରତା |

ଉଦାହରଣ ଯଦି ମନରେ କିଛି କାଳ୍ପନିକ ଭୟ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ଚିନ୍ତା ଅସିଛି ତେବେ ତୁମ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଗୁଡିକ ମଧ୍ଯ ସେହିଭଳି ଅନୁଭୂତି କରିବାକୁ ଲାଗିବ | କିଛି ବିଚିତ୍ର ଛବି ଆଖି ଆଗରେ ଆସିବ, ଏଭଳି କି କିଛି ସ୍ପର୍ଶ ର ଅନୁଭୂତି ମଧ୍ଯ ହେବ | ଯାହା ମନ ବିଶ୍ୱାସ କରିବ ତାହା ହି ଅନୁଭୂତି ହେବ ଏବଂ ସେହିଭଳି ହି ତୁମର ସମ୍ସାର ଗଢି ଚାଲିବ | ଶରୀର ର ପ୍ରାୟ ରୋଗ ସବୁ ସାଇକୋସୋମାଟିକ୍ ଅର୍ଥାତ ମନ ଦ୍ବାରା ନୀର୍ମାଣିତ | ଅବସ୍ଯ ଖାଦ୍ଯ ଓ ଜୀବନ ଶୈଳୀ ରୁ ମଧ୍ଯ ନୂତନ ରୋଗ ର ନିର୍ମାଣ ହୁଏ କିନ୍ତ ମନ ର କିଛି ଅକୁଶଲ ଢାଞ୍ଚା ଦ୍ବାରା ଏହି ରୋଗ ଟି ବଜାୟ ହୋଇ ରୁହେ |

ଯଦି ରୋଗ ପ୍ରାୟ ମନ ରୁ ତେବେ ତାହାର ଔସଧ ମଧ୍ଯ ମନରୁ ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ | ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ ଠିକ୍, ୭୦% ରୁ ଭି ଅଧିକ ଅଲ୍ଲୋପଥୀ ଔଷଧ ପ୍ଲାସୀବୋ ଇଫେକ୍ଟ୍ ଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ଯ କରନ୍ତି | ଅର୍ଥାତ ମନ ମାନି ନିଏ ଜେ ଏହି ଔଷଧ ଟି ମତେ ସାହାଜ୍ୟ କରିବ ତେବେ ତୁରନ୍ତ ତୁମ ଶରୀର ମଧ୍ଯ ଠିକ୍ ହେବାକୁ ଲାଗେ | ସେଥିଲାଗି ଏହା କୁହା ଗଲା ଯଦି ତୁମ ଡାକ୍ତର ଉପରେ ତୁମର ବିଶ୍ୱାସ ନାହିଁ ତେବେ ଔଷଧ କାମ ଦେବ ନାହିଁ |

ଏହି ଯୁକ୍ତି ର ମୁଖ୍ଯ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଏହା ଜେ ମନ ହି ସବୁ କିଛି ଅନୁଭୂତି ର କେନ୍ଦ୍ର | ଯଦି ତୁମେ ସବୁ ବେଳେ ଏହି ଚିନ୍ତା କରି ଚାଲିବ ଜେ ମୋର ଜୀବନ ଦୁଃଖ ମୟ ମୋର ଜୀବନ ଦୁଃଖ ମୟ ତେବେ କେବଳ ଦୁଃଖ ର ଅନୁଭୂତି ହି ହେଇ ଚାଲିବ | ଯଦି ବାହାର ର ପରିସ୍ଥିତି କିଛି ଭି ହେଉ ନା କାହିଁକି, ତୁମ ମନ ଯଦି ଏହି ବିଶ୍ୱାସ ରେ ଅଛି ଜେ ସବୁ କିଛି ଯେମିତି ଚାଲିବା କଥା ଚାଲିଛି, ସବୁ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ରେ ଚାଲିଛି ଆଉ ମୁଁ ଏ ବିଚିତ୍ର ସମ୍ସାର ର ଦିବ୍ଯତା ରେ ନିମଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ ରହିବି, ତେବେ ତୁମ ଅନୁଭୂତି ମଧ୍ଯ ସେହି ଭଳି ହେଇ ଚାଲିବ |

ଅବସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକର ରହସ୍ୟ ଏବଂ ମାୟାର ଜାଲ

ଏହି ସଂସାର ର ବିଚିତ୍ରତା କୁ ମାନବ ସମକ୍ଷେ ରଖିବା ଲାଗି ଆଦି ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ଯ ମାଣ୍ଡୁକ୍ୟ ଉପନିଷଦ୍‍ ର ରହସ୍ଯ ଏଭଳି କିଛି ବୁଝାଇଲେ | ଯେବେ ତୁମେ ସ୍ୱପ୍ନ ଅବସ୍ଥା ରେ କିଛି ସ୍ୱପ୍ନ ଦେଖୁଛ | ତ ସେଥିରେ ଅନେକ ଚରିତ୍ର ଆସି ଥାନ୍ତି | ସେଥିରେ ମୁଁ ବୋଲି ଗୋଟେ ଚରିତ୍ର ମଧ୍ଯ ଆସିଥାଏ | ଯେଭଳି ଭି ପରିସ୍ଥିତି ହେଉ ନା କାହିଁକି, ଭୟ ର, ରୋମାଞ୍ଚ ର, ବାସ୍ନା ର ଇତ୍ଯାଦି ସବୁ କିଛି ସମ୍ପୂର୍ଣ ସତ୍ଯ ଲାଗେ କାହିଁକି ନା "ମୁଁ" ବୋଲି ଯୋଉ ଚରିତ୍ର ସେଠି ଅଛି ସେ ସବୁ କିଛି ବାସ୍ତବ ଭଳି ଅନୁଭୂତି କରୁଛି | ଶରୀର ତାର ଶୋଇଛି କିନ୍ତ ଜଦି ସ୍ୱପ୍ନ ରେ ସେ ଚରିତ୍ର ଟି ଦୌଡୁଛି ତେବେ ଏହି ଭଳି ହି ଅନୁଭୂତି ମଧ୍ଯ ହେବ ଜେ ତୁମେ ବାସ୍ତବ ରେ ଦୌଡୁଛ | ଯାହା କିଛି ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନା ହେଇଛି ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଚରିତ୍ର ସାଙ୍ଗେ ସେହି ସଂପର୍କ ମଧ୍ଯ ସତ୍ଯ ଭଳି ଲାଗିବ |

କିନ୍ତ ଯେବେ ମଣିଷ ସ୍ୱପ୍ନ ରୁ ବାହାରି ଜାଗ୍ରତ ଅବସ୍ଥା ରେ ଆସେ, ତେବେ ସେ ବୁଝି ପାରେ ଜେ ତାହା କେବଳ ଏକ ସ୍ୱପ୍ନ ଥିଲା | ତାହା ସତ୍ଯ ନୁହେଁ, ସେଥିରେ ଯେଉଁ ମୁଁ ବୋଲି ଚରିତ୍ର ଟି ଥିଲା, ଆଉ ଅନ୍ୟ କେତେ ଚରିତ୍ର ଗୁଡିକ ଆସିଥିଲେ, ସେଠିକାର ସବୁ ଘଟଣା, ତାଙ୍କ ଆଉ ମୋ ମଧ୍ଯରେ ସଂପର୍କ ଇତ୍ଯାଦି ସବୁ କିଛି ମନ ର ଗୋଟେ ଆବିର୍ଭାବ ଥିଲା | ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ଏହି ଯାଗୃତ ଅବସ୍ଥା ମଧ୍ଯ ସମ୍ପୂର୍ଣ ସତ୍ଯ ନୁହେଁ | ଏହା ମଧ୍ଯ ସ୍ୱପ୍ନ ତୁଲ୍ଯ ଆଉ ଏହି ଯୋଉ ମୁଁ ବୋଲି ଚରିତ୍ର ଟି ଅଛି, ଭିନ୍ନ ଘଟଣା ଚାଲିଛି, ସେ ଚରିତ୍ର ଟି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସଂପର୍କ ଗଢି ଅଛି, ସବୁ କିଛି ମନର ଆହୁରି ଗୋଟେ ସାଦୃଶ୍ଯ |

ପରମ ସତ୍ଯ ଆମର ଏହି ଯାଗୃତ ଅବସ୍ଥା ରୁ ଉପରକୁ ଉଠି ପ୍ରକୃତ ଭାବେ ଉଯାଗ୍ର ହେଲେ ଜ୍ଞାତ ହେବ | ଯେଉଁ ମାନେ ମୁକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ସେହିମାନେ ଏହି ଅବସ୍ଥା ଯାହା କି ତୁରୀଯ କୁହା ଯାଏ, ସେହି ଥିରେ ସ୍ଥିତ ହୁଅନ୍ତି | ବୁଦ୍ଧ ତାଙ୍କ ନିର୍ବାଣ ପରେ ଗୋଟେ ଗଛ ତଳେ ବସିଥିଲେ | ତାଙ୍କ ସେହି ଅବସ୍ଥା ରୁ ଏତେ ଉର୍ଜା ଓ ଦିବ୍ଯତା ନିର୍ଗତ ହେଉଥିଲା ଜେ ଜଣେ ଛେଲିଚରା ଟାଣି ହୋଇ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସିଲା | ତାଙ୍କୁ ନମ୍ର ହୋଇ ପଚାରିଲା ଜେ ତୁମେ କଣ ? ତୁମେ କିଏ ବୋଲି ପଚାରିବା ସ୍ୱାଭାବିକ, କିନ୍ତ ସେ ଆଗରୁ ଏ ଭଳି କିଛି ଅନୁଭୂତି କରି ନଥିଲା ତ ପଚାରିଦେଲା ଯେ ତୁମେ କଣ ? କଣ ତୁମେ ଭଗବାନ ? ବୁଦ୍ଧ ନମ୍ର ଭାବେ ମନା କରିଦେଲେ | ତାହେଲେ ତୁମେ କଣ ମଣିଷ ? ବୁଦ୍ଧ ଫୁଣି ମନା କରି ଦେଲେ | ତବେ ସେ ଆଉ ଥରେ ପଚାରିଲା ତା’ହେଲେ ତୁମେ କଣ ? ବୁଦ୍ଧ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ମୁଁ ଉଯାଗ୍ର |

ଏବେ ଆମେ ସମସ୍ତେ ଅବିଦ୍ଯା ର ଅଂଧକାର ରେ ଶୋଇ ଅଛୁ | ଏହି ଜାଗ୍ରତ ଅବସ୍ଥା, ନିଦ୍ରା କିମ୍ବା ସ୍ୱପ୍ନ ଅବସ୍ଥା ଠାରୁ ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ଦୃଶ୍ଯ ମାନ ହୁଏ କିନ୍ତ ଏବେ ଭି ସମ୍ପୂର୍ଣ ନିଦ୍ରା ରୁ ଆମେ ଉଠି ନାହୁଁ | ଆଉ ସବୁ ପ୍ରକାର ର ଆଧ୍ଯାତ୍ମିକ ସାଧନା ସେହି ପରମ ସତ୍ଯ କୁ ଦର୍ଶନ କରିବାର ସାଧନା | ଯେଭଳି ସ୍ୱପ୍ନ ଅବସ୍ଥା ରୁ ଉଠିବା ପାଇଁ କିଛି କ୍ରିୟା ଅଛି, ସେହିଭଳି ଏହି ଅବସ୍ଥା ରୁ ପରମ ସତ୍ଯ ର ଅବସ୍ତା କୁ ଉଠିବା ପାଇଁ ମଧ୍ଯ କିଛି କ୍ରିୟା ଅଛି ଏବଂ ସେହି କ୍ରିୟା ଟି ମନ ର କ୍ରିୟା | ଯେମିତି ଜଣେ ବହୁତ୍ ମଦ୍ଯ ନିଶା ରେ ଥାଏ ତାକୁ ଜାଗ୍ରତ ଅବସ୍ଥା କୁ ଉଠିବା ବହୁତ୍ କଷ୍ଟକର ସେହିଭଳି ସମ୍ସାର ର ମୋହ ନିଶା ରେ ଯିଏ ଯେତେ ରଞ୍ଜିତ ତାକୁ ମାୟା ର ଜାଲ ରୁ ବାହାରିବା ସେତେ କଷ୍ଟ କର |

ମନ ହି ବନ୍ଧନ ରେ ବାନ୍ଧି ଚାଲିଛି | ସଂପର୍କ ଉପରେ ସଂପର୍କ ଗଢି ଚାଲିଛି | କାହା ପ୍ରତି ବଂଧୁତ୍ୱ ର ତ କାହା ପ୍ରତି ସତୃତ୍ୱ | ସବୁ ସଂପର୍କ ମନ ର ଗୋଟେ ଗଠନ | ପୁଅ, ଝିଅ, ବାପ, ମାଁ, ସ୍ୱାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ, କର୍ମଚାରୀ, ମାଲିକ ଇତ୍ଯାଦି ସବୁ କିଛି ମନ ର ରଚନା | ଯେଉଁ ଦିଶା ରେ ତାକୁ ପ୍ରୀତିକର ଅନୁଭୂତି ଲାଗେ ସେହି ଦିଶା ରେ ଅଯ୍ଞାନୀ ମନ ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ଇଚ୍ଛା କରି ଚାଲେ ଆଉ ଯେଉଁ ଦିଶା ରେ ଅପ୍ରୀତିକର ଅନୁଭୂତି ଲାଗେ ସେହି ଦିଶା ରେ ଘୃଣା ଉପରେ ଘୃଣା କରି ଚାଲେ | ଯେଭଳି ଗୋଟେ ଚିତ୍ରକାର ନିଜର ଆଙ୍କି ଥିବା ଚିତ୍ର ଟିକୁ ପ୍ରେମ କରି ପାଗଳ ହୋଇଯାଏ ସେହିଭଳି ମଣିଷ ନିଜ ମନରେ ଇଛା ଆଙ୍କି ପାଗଳ ହୋଇ ଚାଲେ | ସଂପର୍କ ତ ସଂପର୍କ ମଣିଷ ମନ ବସ୍ତୁ ଗୁଡିକ ଙ୍କ ଲୋଭ ରେ ଏଭଳି ନିଶାଗସ୍ତ ହୋଇଯାଏ, ଯେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଜୀବନ ଟି କେବଳ ତୁଚ୍ଛ ବସ୍ତୁବାଦିତା ନଷ୍ଟ କରିଦିଏ |

ମୁକ୍ତି ଏବଂ ନିଜ ସ୍ୱରୂପର ଚିହ୍ନଟ

ମନ ର ଯେଉଁ ଅହମ ଭାବ ଯାହାକି ତୁମକୁ ଏହି ଭଳି ଅନୁଭୂତି କରାଉଛି ଯେ ମୁଁ ହି ଏ ଶରୀର ଓ ମୁଁ ହି ଏ ମନ, ଏହା ଏକ ଛଳନା | ଏହା ହି ଆମକୁ ମାୟା ଜାଲ ରେ ଫସାଇ ରଖିଛି | ଏହା ହି ଆମକୁ ମୋହ ରେ ବାନ୍ଧି ରଖିଛି | ଦୁଃଖ ହେଉଛି କଷ୍ଟ ହେଉଛି ତଥାପି ମୋହ ରୁ ବାହରିବାକୁ ଦେଉ ନାହିଁ ଏହି ମନ | ସାସ୍ତ୍ର ରେ ମଣିଷ ର ଏହି ସ୍ଥିତି କୁ ବୁଝାଇବା ଲାଗି କିଛି ଉପମା ଦିଆ ଯାଇଛି | ଋଷି ମାନେ କହିଲେ ଯେ ମଣିଷ ର ପରିସ୍ଥିତି ଗୋଟେ ଓଟ ଭଳି ଯିଏ କି ମରୁଭୂମି ରେ କାକ୍‌ଟସ ଖାଇବାକୁ ଲାଗେ, କଣ୍ଟା ରୁ ତାର ମୁହଁ ରେ ରକ୍ତ ବାହରେ ଅନେକ ପୀଡା ହୁଏ କିନ୍ତ ସେ ବାରମ୍ବାର ତାକୁ ଯାଇକି ଖାଏ, ସେହିଭଳି ମଣିଷ ମୋହ ରୁ ଦୁଃଖ ପାଏ କିନ୍ତ ମନ ବାରମ୍ବାର ଫୁଣି ମୋହ କରେ |

ଜ୍ଞାନ ର ବୋଧ ଯଗାଇଲେ ହି ଦୁଃଖ ରୁ ମୁକ୍ତି ହେଇ ପାରିବ | ଏବଂ ଯଦି ଜ୍ଞାନ ରେ ରୁଚି ନାହିଁ ତ ଭଗବାନ କୁ ସମର୍ପଣ ହୁଅ, ସବୁ ପ୍ରାର୍ଥନା ନିଜକୁ ମୋହ ମୁକ୍ତ ରେ ଲଗାଓ | ଆଉ ଯଦି ଭକ୍ତି ନାହିଁ କି ଜ୍ଞାନ ର ଅଭିଲାଶା ଭି ନାହିଁ ତେବେ ସେହି ଭଳି ପ୍ରାଣୀ ଅନେକ ଦୁଃଖ ରୁ ଯାଏ |

ମନ ହି ଅଯ୍ଞାନ ଦ୍ବାରା ମୋହ ରେ ପଡିଛି ଏବଂ ଜ୍ଞାନ ଦ୍ୱାରା ମନ ହି ମୁକ୍ତ ହେବ | କିନ୍ତ ତୁମେ ଯିଏ ବାସ୍ତବ ଅସ୍ତିତ୍ୱ, ଯାହାର ଉର୍ଜା ରୁ ଏହି ଶରୀର ଓ ମନ କାର୍ଯ୍ଯ କରୁଛନ୍ତି ସେ ନା ତ କେବେ ବନ୍ଧନ ରେ ଥିଲା ନା ହେବ | ସେ ନା ତ କେବେ ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲା ନା ସେ କେବେ ମରିବ |

ଭଗବଦ ଗୀତା ରେ ଆଉ ଏକ ଉପମା ଦ୍ବାରା ନିଜ ପ୍ରକୃତ ସ୍ୱରୁପ କୁ ଚିହ୍ନାଇଲେ ମଣିଷ ଙ୍କୁ ଭଗବାନ | ରଥ ର ଦୃଶ୍ଯ ବର୍ଣନା କରିଲେ ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣ | ରଥ ଟୀ ହେଉଛି ଆମ ଶରୀର, ଘୋଡା ହେଉଛି ଆମର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଗୁଡିକ, ଘୋଡା ମାନଙ୍କ ଲଗାମ ହେଉଛି ଆମର ମନ, ସାରଥୀ ହେଉଛି ବୁଦ୍ଧି | କିନ୍ତ ତୁମେ ଏହା ମଧ୍ଯରୁ କେହି ଭି ନୁହେଁ | ତୁମେ ସେହି ରଥ ରେ ବସିଥିବା ଯୋଦ୍ଧା | ଘୋଡ଼ା, ରଥ, ଲଗାମ ଓ ସାରଥୀ ର କିଛି ହେଲେ ଭି ତୁମେ ସେଥିରୁ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଅ ନାହିଁ |

ହଁ କିନ୍ତ ରଥ କିମ୍ବା ଘୋଡା ଯଦି ଠିକ୍ ରେ କାର୍ଯ୍ଯ କରୁନାହାନ୍ତି ତେବେ ତୁମେ ତୁମ ଲକ୍ଷ କୁ ପହଞ୍ଚି ପାରିବ ନାହିଁ | ବାରମ୍ବାର ରଥ ପରିବର୍ତନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ | ଯଦି ସାରଥୀ ମଧ୍ଯ ଜାଣି ନାହିଁ ଯେ ତୁମର ଲକ୍ଷ କେଉଁଠି ତେବେ ଭି ସେ ତୁମକୁ ଗୋଲ ଗୋଲ ବୁଲାଇ ଚାଲିବ |

ସଂପର୍କ, ବ୍ସ୍ତୁବାଦିତା, ପ୍ରୀତିକର, ଅପ୍ରୀତିକର ଅନୁଭୂତି ଇତ୍ଯାଦି ସବୁ ମନ ର, ତୁମର ନୁହେଁ | ଏହି ଉଚ୍ଚ ଜ୍ଞାନ ବୋଧ ର ଅଭିଲାଶା ନେଇ ନିଜ ପ୍ରକୃତ ସ୍ବରୂପ କୁ ଚିହ୍ନିନେବା ହି ମୁକ୍ତି | ଏହା ହି ଜୀବନ ର ପ୍ରକୃତ ଲକ୍ଷ |

ହୁଏ ତ ଜଣେ ଅଧର୍ମୀ ନିଜ ସ୍ୱାର୍ଥ ପାଇଁ ଅନେକ ଅକୁଶଲ କର୍ମ କରି ମୁହୁର୍ତ ସୁଖ ପାଏ କିନ୍ତ ସେହି ମୁହୁର୍ତଟିଏ ସୁଖ ପାଇଁ ପ୍ରଗାଢ ଦୁଃଖ ଓ ଯନ୍ତ୍ରଣା ପାଏ | ଜଣେ ସାମ୍ସାରୀ ମଣିଷ ଧର୍ମ କରେ କିନ୍ତ ସମ୍ସାର ରେ ଗୋଟେ ସୁଖମୟ ଜୀବନ ଅନୁଭୂତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ଯ ରେ | ଏହି ଧର୍ମ ଦ୍ବାରା ସିଏ ମଧ୍ଯ କିଛି ଦୁର ପର୍ଯ୍ଯନ୍ତ ସୁଖ ପାଏ କିନ୍ତ ତାହା କ୍ଷଣ ସ୍ଥାୟୀ ଓ ମଣିଷକୁ ଚିର କାଲ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରି ପାରେ ନାହିଁ | ଦୁଇଟି ବର୍ଗର ଲୋକ ଧୀରେ ଧୀରେ ଜୀବନର ପ୍ରକୃତ ଲକ୍ଷ କୁ ଅସିଯାନ୍ତୀ | ଏବଂ ଏକ ଗଭୀର ଅସନ୍ତୋଷ ଆଉ ଦୁଃଖ ହି ସେହି ଲକ୍ଷ ଚିହ୍ନିବାକୁ ସାହାଜ୍ୟ କରାଏ | ଈଶ୍ଵର ଦୁଃଖ କୁ ମଧ୍ଯ ଏକ ନିର୍ଧିଷ୍ଟ କାରଣ ପାଇଁ ସୃଷ୍ଟି ରେ ରଖିଛନ୍ତି |

ଯେବେ ମଣିଷ ଏହି ଲକ୍ଷ କୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଦେଖି ନିଏ ସେବେ ସିଏ ସାଧକ ଅବସ୍ଥା କୁ ଉତ୍ତୀର୍ଣ ହୁଏ | ସେ ମଧ୍ଯ ଧର୍ମ ରେ ଆଚରଣ କରେ କିନ୍ତ ଏବେ ତାର ଲକ୍ଷ କେବଳ ମୁକ୍ତି | ସମ୍ସାର ର ବ୍ଯକ୍ତି, ବସ୍ତୁ ଇତ୍ଯାଦି ରେ କିଛି ରୁଚି ନ ଥାଏ କି ସଂପର୍କ ବଢାଇବାର କୌଣସି କାମନା ନ ଥାଏ | ଯେତିକି ଆବସ୍ଯକ କର୍ମ ଓ ସଂପର୍କ ଏକ ସୁସଂହତ ଜୀବନ ପାଇଁ ଦରକାର ସେତିକି ରେ ଜଡ଼ିତ ହୁଏ | ନିଜ ବାଟ ଚାଲୁ ଚାଲୁ ଅନ୍ୟ ସାମ୍ସାରୀ ମଣିଷଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣା ମଧ୍ଯ ଦିଏ ଆଗକୁ ବଢିବା ପାଇଁ | ସାଧୁ, ସନ୍ତ ଓ ମାହପୁରଷ ଙ୍କ ସଂଗତ ର ବାଞ୍ଛା ରଖେ ଜଣେ ସାଧକ | କାରଣ ଆଗକୁ ବଢିବାର ପ୍ରେରଣା ସେମାନଙ୍କ ଠାରୁ ହି ମିଳେ |

ଏବଂ ଚତୁର୍ଥ ବର୍ଗ ର ପ୍ରାଣୀ ହେଉଛି ଜୀବନ ମୁକ୍ତ | ଯେଉଁ ମାନେ ଏହି ଲକ୍ଷ ରେ ଚାଲି ଚାଲି ସମ୍ପୂର୍ଣ ନିର୍ମଳ ହୋଇ ଯାଆନ୍ତି ସେମାନେ ସମ୍ସାର ର ଏହି ଜାଲ ରୁ ବାହାରି ଯାଆନ୍ତି | ଯାହା କିଛି ଗୋଟେ ଆତ୍ମ କାଳ ରେ କରିବାର ଥିଲା ସେମାନେ ତାହା ହାସଲ କରି ସାରିଛନ୍ତି | ଆଉ କିଛି ବାକି ରହି ଯାଏ ନାହିଁ | ସେଥିଲାଗି ସାସ୍ତ୍ର ତାଙ୍କୁ ସିଦ୍ଧ ର ମାନ୍ଯତା ଦେଲା |

ଏହି ଚାରଟି ଭାଗଭାଗକରଣ କରି ସାସ୍ତ୍ର ମଣିଷ କୁ ଏକ ପଦାନୁକ୍ରମ ଦେଲା ଆଉ ଦିଶା ମଧ୍ଯ ଦେଖାଇଲା | ବାକି ଆମ ପାଖେ ରହିଲା ବାଟ ଚାଲିବାକୁ |

ମଙ୍ଗଳ କାମନା |

ମନ ହି ବନ୍ଧନ ଓ ମୁକ୍ତି ର କାରଣ

ସ୍ୱପ୍ନ ତୁଲ୍ୟ ଜାଗ୍ରତ ଅବସ୍ଥା: ମୋହ ଓ ମାୟାର ବିଚିତ୍ରତା